Читать онлайн книгу "Утатыы"
Утатыы
Andrey Gelasimov
Биллиилээх суруйааччы, литература эйгэтин үрдүкү бириэмийэлэрин лауреата Андрей Геласимов «Год обмана», «Рахиль», «Степные боги» уонна «Жажда» айымньылара үгүс омук тылыгар тылбаастанан, Европаҕа, аан дойдуга аатырдылар. Оттон «Год обмана», «Дом на Озерной», «Жажда» диэн билиҥҥи кэми итэҕэтиилээхтик көрдөрөр кэпсээннэринэн уус-уран киинэлэр уһуллан, киэҥ сэҥээриини ылбыттара.
Күндү ааҕааччы, биир дойдулааҕыҥ Андрей Геласимов аар-саарга аатырбыт айымньыларын төлкөлөөх төрөөбүт тылгынан ааҕар, ийэ тылыҥ байҕал баайын, кэмнэммэт кэрэтин өссө төгүл итэҕэйэр кыахтанныҥ.
Дорогой читатель! Вашему вниманию предлагаем сборник перевода избранных произведений всемирно известного писателя Андрея Геласимова, лауреата многих престижных литературных премий. С его именем связывают возрождение великой русской литературы в России. Его произведения переведены на множество иностранных языков и с успехом экранизированы.
Андрей Геласимов
Утатыы
Утатыы
Арыгы барыта халадыынньыкка баппатаҕа. Бастаан туруору укпутум, онтон үрүт үрдүлэригэр сытыары сааһылаабытым. Бытыылкалар иһирдьэ дьэҥкир балык курдук дьапталлыбыттара. Кирийэннэр, лыҥкынаспат да буолбуттара. Ол эрээри уонча бытыылка син биир баппатаҕа.
Өссө урут ийэбэр бу халадыынньыгы бэйэҕэр ыл диэххэ баара. Миигин уонна ыалым уолчааны олус эрэйдиир. Хас түүн ахсын бу чиччик холбонон өрө тирилээтэҕин аайы, истиэнэ нөҥүө оҕо ытыыр. Уонна мин арыгым сырыы аайы барыта баппат. Баҕайы, кырата бэрт.
Ньаҕайдана сытыйбыт баара.
РћР» РёТ»РёРЅ ыскаап ТЇСЂРґТЇРіСЌСЂ уурарга тиийдим. РЈРѕРЅРЅР° С‚ТЇРЅРЅТЇРєРєСЌ. Муостаҕа СЌРјРёСЌ. Биир тылынан эттэххэ, наар буоларын РєСѓСЂРґСѓРє. Биири суунар С…РѕСЃРєРѕ, РєРёСЂРґСЌСЌС… таҥас угуллар иһитигэр уктум. РТҐРёРЅ араас буолар С‚ТЇРіСЌРЅРёРіСЌСЂ.
Арыгыбын барытын итинник оннун булларааппын кытта, ким эрэ ааҥҥа кэлэн тыаһатан тылыгыратта. Бастаан аһыахпын баҕарбатым, тоҕо диэтэххэ хойута бэрт, ол да буоллар син биир арыйдым. Ольгаттан ураты онно атын ким да суоҕа биллэр. Оннооҕор ийэм сыл аҥаарыттан ордук кэмҥэ киирэ сылдьа илик. Төлөпүөнүнэн эрэ кэпсэтэбит.
– РР№РёРіРёРЅ СЌРјРёСЌ СЃТЇРїСЃТЇРіТЇСЂРґСЌСЂР±РёРЅ баалаама, – диэтэ Ольга. – Никиитэм СЌРјРёСЌ айдаан Р±У©Т•У©. УЁСЃСЃУ© С‚У©РіТЇР» абыраа. РљРёРЅРёРЅРё Р±СЌР№СЌРј хайдах РґР° сатаан уоскуппатым.
– Туох диэтэххиний! – диибин мин.
Кууркабын кэттим уонна таҕыстым. Бэл ааммын аһаҕас хааллардым.
– Дьэ эрэ, манна ким утуйуон баҕарбатый?
Уолчаан дьигис гына түстэ уонна сибиэни көрбүттүү миигин одууласта. Бэл оонньуур кубиктарын мүччү тутта.
– Ким манна ийэтин тылын истибэтий?
Кини миигин көрөр уонна саҥарбат. Арай харахтара бүлүүһэ саҕа буоллулар.
– Чэ, С…РѕРјСѓРЅ, – РґРёРёР±РёРЅ РјРёРЅ. – Р?Р№СЌТҐ тылын истибэт буоллаххына, РјРёРёРіРёРЅ кытта олоруоҥ. Биир СЌСЂСЌ РѕРѕРЅРЅСЊСѓСѓСЂСѓ ылыаххын СЃУ©Рї.
Уолчаан саҥарбат итиэннэ айаҕын наһаа улаханнык атар.
– Ханныгы илдьэ барабытый? Массыынаны дуу эбэтэр бу киһини дуу? Бу туруусуктаах кимий? Супермен дуо? Чэ, супермеҥҥын илдьэ бар.
Кини Ольга диэки хайыһар уонна сибигинэйэр:
– Мин утуйуом. Р?Р№СЌСЌ, РјРёРЅ билигин Р±СЌР№СЌРј утуйа барыам.
Мин этэбин:
– Дьэ, маладьыас. Барытын начаас өйдөөтүҥ. Аны биирдэ эмэ итинник гыныаҥ даҕаны – мин кэлэн эйигин дьиҥнээхтии илдьэ барыаҕым.
Аан таһыгар Ольга миигин тохтотто:
– Чэй иһэҕин дуо? Мин сибилигин аҕай көөнньөрдүм.
Мин этэбин:
– Ааным аһаҕас хаалбыта. Туох барыта буолуон сөп…
РћРЅСѓРѕС…Р° РєРёРЅРё:
– РРЅ бырастыы гын, РјРёРЅ мэлдьи көрдөһөрбүттэн. РљУ©РЅРЅУ©СЂТЇ кини… эйигиттэн СЌСЂСЌ куттанар… Оттон РјРёРёРіРёРЅ С‚У©СЂТЇС‚ истибэт буолла.
Мин сонньуйабын:
– Өйдөнөр. Мин кини оннугар эбитим буоллар өссө күүскэ куттаныам этэ. Сааһа хаһай?
– Биэһэ. Түөрт сыл уонна уон ый.
Мин этэбин:
– Мин өссө итиннээҕэр улаханнык куттаныам эбитэ буолуо.
Оттон кини өссө биирдэ көрдөһөр:
– Бырастыы гын… Бука диэн, кыыһырыма сөөп.
Чочумча саҥата суох турабыт, онтон этэбин:
– Барыта үчүгэй. Наадыйдаххына – өссө киирээр. Мин аны наар дьиэбэр олорор буолуом. Үлэлээн бүттүм. Харчыбын барытын ыллым.
Кини мин диэки көрөн баран этэр:
– РРјРёСЌ ТЇСЃ ый арыгылыыгын РґСѓРѕ?
Мин этэбин:
– Хантан ылан инньэ диигин? Таах дьиэбэр олоробун – тэлэбиисэр көрөбүн.
Кини эмиэ мин диэки көрөр уонна мичээрдиир. Ол эрээри онто олус курустук көстөр.
– Сөп чэ, өссө төгүл миигин бырастыы гын. Бэйэҥ да киирээр – туох эрэ наада буоллаҕына. Кырдьык, чэй иһиэххин баҕарбаккын дуо?
Дьиэбэр сиэркилэ иннигэр тиийэн өр турабын. Миигиттэн туох тахсыбытый диэн көрөбүн.
Өскөтүн оччолорго Серега алҕаһаабатаҕа уонна миигин умайбыт БТР-га бүтэһигинэн хаалларбатаҕа буоллар. Ол эрээри кини миигин бүппүт дии санаабыт этэ. Онон бастаан атыттары хостообут. Ким өссө хамсыыры.
Онон, билигин оҕолору эрэ куттуубун. Ольга маннык ыаллаах буолан абыранар.
* * *
Тутуу техникумугар киирбитим РєСЌРЅРЅСЌ, Р±РёТ»РёРіРёРЅРё барыбытын таһырдьа Р±РёРёСЂ РєСЌРєРєСЌТ•СЌ туруорбуттара СѓРѕРЅРЅР° ТЇУ©СЂСЌС… СЃСЌР±РёСЌРґРёСЃСЃСЌР№СЌ эппитэ: В«РТ»РёРіРё аны – тутуу салаатын СЃРёСЂСЌР№СЌ буолаҕыт. Аҕаларгыт аатын С‚ТЇТ»СЌРЅ Р±РёСЌСЂРёРјСЌТҐВ». РћР» эрээри – Р±РёТ»РёРіРё РєРёРјРё С‚ТЇТ»СЌРЅ биэриэхпитий? Т®У©СЂСЌС… СЃСЌР±РёСЌРґРёСЃСЃСЌР№СЌ тугу РґР° билбэт этэ. Аҕаларбыт оннугар дьиэбитигэр ханнык СЌСЂСЌ Рдиктэр кэлэллэрэ-бараллара. Биллэн турар, соҕотох буолааччылар. РћРЅРЅРѕ, С‚У©Т»У© РґР° ардах С‚ТЇТ»СЌРЅ бардар СѓРѕРЅРЅР° мастар сэбирдэхтэрэ суйданнар, ТЇУ©СЂСЌС… СЃСЌР±РёСЌРґРёСЃСЃСЌР№СЌ Р±РёТ»РёСЌС…СЌ барыбытыгар, РєРёРЅРёСЌС…СЌ утары турааччыларга, туһаайан саҥарбыта. РћР» РёТ»РёРЅ С…РѕРјСѓСѓСЂ ахсааҥҥа эппитэ. Оттон Р±РёТ»РёРіРё РєРёРЅРё РёРЅРЅРёРіСЌСЂ туран тымныыттан титирэстэспиппит – РєРёРј даҕаны линейка маннык СѓТ»СѓРЅ буолуо РґРёСЌРЅ сэрэппэтэҕэ. РћР» РёТ»РёРЅ кууркаларбытын ТЇУ©СЂСЌРЅСЌСЂ кылааспытыгар хаалларбыппыт. РЈРѕРЅРЅР°, биллэн турар, РєРёРј даҕаны табах ылбатах этэ. РћР» гынан баран, РєРёРЅРё барыбытыгар Р±РёРёСЂРіСЌ туһаайан эппитэ, баҕар, СЃУ©Рї РґР° буолуо СЌСЌ. РљРёРј билиэй – РѕР» РєСЌРјТҐСЌ хас Р±РёРёСЂРґРёРёР±РёС‚ куукунатыгар РЅРѕРјРЅСѓРѕ РґСЊСЌСЌРґСЊСЌ РРґРёРє олороро буолуо РґРёРё.
Р?Р№СЌРј этэрэ: «Сирэйгин адьас мырдыҥнатыма, Рдуард Михайлович Р±РёТ»РёСЌС…СЌ РєУ©РјУ©Р»У©Т»У©СЂ. РљРёРЅРё СЃСѓРѕТ•Р° буоллар, СЌРЅ Р±РёТ»РёРєРєРё ханна баар буолуохпутун билэҕин РґСѓРѕ? РРЅ аҕаҕыттан СЃРёРЅ Р±РёРёСЂ туох РґР° туһа СЃСѓРѕС…. Арахсыахпыт РґР° РёРЅРЅРёРЅСЌ, арахсан РґР° баран – РєРёРЅРё Р±РёТ»РёСЌС…СЌ силлиир СЌСЂСЌ. Билэҕин, Р±РёТ»РёРіРё ханна тиийбит буолуохпут этэй?В»
Оттон РјРёРЅ билбэт этим. Р?тиэннэ Рдуард Михайлович РјРёСЌС…СЌ Рдуард Михайлович буолбатах этэ. РљРёРЅРё РјРёСЌС…СЌ У©СЃСЃУ© РґСЊСЌСЌРґСЊСЌ РРґРёРє РґР° буолбатаҕа. РљРёРЅРё миэхэ – РєРёРј РґР° буолбатах этэ. РњРёРЅ РѕРЅРЅРѕРѕТ•РѕСЂ, РёР№СЌР±СЌСЂ тугу СЌСЂСЌ этээри гыннахпына, «кини» РґР° РґРёСЌР±СЌС‚ этим. Таах ыҥыранарым СѓРѕРЅРЅР° баспын булкуйарым. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РёР№СЌРј У©Р№РґТЇТЇСЂСЌ. РћР» РґР° буоллар сырыы аайы: «Сирэйгин мырдыҥнатарыҥ наадата СЃСѓРѕС…В», – РґРёРёСЂСЌ.
Онтон РјРёРЅ, РёР№СЌР±РёРЅ СѓРѕРЅРЅР° аҕабын кытта сайын РєТЇРЅ уотугар сыралла барарбытын, аҕам У©СЂТЇТЇ РєТЇТҐТҐСЌ сыраллыбытын РѕСЂРґСѓРє биллэрэр РјСѓСѓСЃ маҥан тураҕас ыстаан кэтэрин, тоҕо диэтэххэ, РєРёРЅРё этэ РєТЇТҐТҐСЌ наһаа ТЇС‡ТЇРіСЌР№РґРёРє СѓРѕРЅРЅР° С‚ТЇСЂРіСЌРЅРЅРёРє хараарарын саныыбын. Оттон С‚У©Р±У©С‚ТЇРіСЌСЂ СЃТЇСЂРґСЌСЌС… ТЇС‡ТЇРіСЌР№ киэпкэлээх СѓРѕРЅРЅР° араас У©ТҐТЇРЅСЌРЅ толбоннурар ачыкылаах буолааччы. РљРёРЅРё Р±РёТ»РёРіРёРЅРё кытары чараас СЃСѓРѕСЂТ•Р°ТҐТҐР° хаһан РґР° Р±РёРёСЂРіСЌ олорооччута СЃСѓРѕС…. РСЂРіРёР№СЌ хаама сылдьааччы, эбэтэр аттыбытыгар турааччы, биитэр мээчиктээччи. Ханнык СЌСЂСЌ РєТЇРЅ уотугар сыраллыбыт кыргыттары кытары күлээччи-салааччы. Оттон РёР№СЌРј Р±РёТ»РёРєРєРё күнтэн хаххалыыр тэллэй анныгар бүгээччибит.
Р?Р№СЌРј этэрэ: «Костя, СЌР№РёСЌС…СЌ РјРёРЅ тириим тиксибит. Маннык тириилээх РєРёТ»Рё РєТЇТҐТҐСЌ сыраллара сатаммат. РЎРёСЂСЌР№РёТҐ наһаа элбэх СЌР±РёСЂРґСЌСЌС…. РљСЌР», РјРёРЅ СЌР№РёРіРёРЅ мааһынан сотуом. РЎРёСЂСЌР№РёТҐ тириитэ Р±ТЇС‚ТЇРЅРЅТЇТЇ соролуоҕа».
* * *
Ольга аанын тута арыйбыта, арааһа, Никитатын утута да илик быһыылааҕа.
– Ол эрээри чэй иһэр эбиппин дии санаатыҥ дуо? Дьэ оччоҕо маладьыас. Киир, куукунаҕа аас. Мин билигин Никитканы сытыарыам.
Мин кинини көрүдүөргэ күүппүтүм, онтон кини оҕотун хоһуттан тахсыбытыгар, чэй иһиэхпин баҕарбаппын диэбитим.
Миэхэ көннөрү кини сиэркилэни ханна ыйатыан баҕарарын ыйан биэриэн наада этэ. Билигин хаһан сааллыар диэри туруоҕа. Тоҕо диэтэххэ, хойута бэрт, Никита номнуо утуйаары сыттаҕа дии. Онон, биллэн турар, истиэнэни лүҥсүйэр сатаммат. Онуоха эбии өссө – ыалларбыт бааллар. Ол эрээри бу этээскэ миигиттэн уонна Ольгаттан ураты биир оҕонньор эрэ олорор. Кини дьүлэй. Ол да буоллар оттон – Никита. Онон, сарсыарда ыйыыр ордук. Билигин сиэркилэни көннөрү ханна эрэ ууруохха наада.
Кини саҥата суох миигин көрбүтэ уонна муннук диэки ыйбыта. Таҥас ыйыыр сир аннын. Оттон атын истиэнэҕэ номнуо сиэркилэ ыйанан турара. Үкчү маннык төп-төгүрүк. Ол эрээри миэнинээҕэр арыый улахан этэ.
Мин сиэркилэни ууран баран, эппитим:
– Р?ти ийэбиттэн хаалбыта. Кинилэр көспүттэрэ ыраатта РґР°, СЃРѕСЂРѕС…-СЃРѕСЂРѕС… малларын умнубуттара… Р?ти акаары холодильнигы СЌТҐРёРЅ. Арааһа, СЌРЅ Никитаҥ утуйарыгар РјСЌТ»СЌР№РґРёРёСЂ быһыылаах.
Кини эппитэ:
– Суох, мэһэйдээбэт.
Мин аан хоһу эргиччи көрбүтүм уонна өрөмүөннэнэр кэмэ кэлбит диэбитим. Онуоха кини мүчүк гыммыта уонна ону сиэбим уйуммат диэн хардарбыта.
– РРЅ С‚У©Т»У©РЅТЇ РєУ©СЂРґТЇТЇРіТЇРЅТЇР№?
Мин этэбин:
– Мин аныгылыы өрөмүөнү оҥоробун. Баай дьоҥҥо. Саҥа бакыат түннүктэр, хосторго тиирэ тардыллар үрүт – араас ол-бу.
Кини син биир ыйытар:
– Дьэ ол да буоллар – төһөнүй?
Мин этэбин:
– Чэ оттон, аҕыс уон, сүүс тыһыынча. Сороҕор сүүс сүүрбэ да буолар.
РљРёРЅРё СЃУ©Т•У©СЂ:
– Буолар да эбит!
Оттон мин этэбин:
– Харчылара баһаам. Бэйэ-бэйэлэригэр киһиргээн тарбахтарын баттаныахтарын наада.
Кини эмиэ мичээрдиир:
– Уустук олохтоох дьон диэтэҕиҥ.
Мин эмиэ мүчүк гынабын:
– Дьэ, кырдьык, судургута суох.
* * *
РњРёРЅ РѕР» курдук – РєРёРј РєРёРјРё албыннаабытын кыайан быһаарбатаҕым. Генка Пашканы РґСѓСѓ, эбэтэр төттөрү эбитэ РґСѓСѓ. Биллэн турар, кинилэр РёРєРєРёСЌРЅ Р±СЌР№СЌ-бэйэлэрин «албыннаата» дииллэр этэ. РњРёСЌС…СЌ Р±РёРёСЂ-Р±РёРёСЂ джибинэн кэлэллэрэ СѓРѕРЅРЅР° этэллэрэ: РјРёРЅ РєРёРЅРёРЅРё хайдах РґР° албынныыр кыаҕым СЃСѓРѕТ•Р°, СЌРЅ РѕРЅСѓ билэҕин. Ртиий – СЌРЅ РѕРЅСѓ билэҕин буолбаат.
Оттон РјРёРЅ билэбин РґРёРёСЂРёРј, тоҕо диэтэххэ, РјРёРЅ кинилэргэ «суох» РґРёРёСЂ кыаҕым СЃСѓРѕТ•Р°. Бииригэр даҕаны, РёРєРєРёТ»РёРіСЌСЂ даҕаны. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё, кырдьыга хайдаҕын билбэт этим. Дьиҥэр – кырдьыгын билиэхпин РґР° баҕарбат этим. Аата, наадалаах этэ? РРЅ РєРёРјРЅРёРёРЅ СЌСЂСЌ Р±РёРёСЂ БТР-РіР° умайдаххына – СЃРѕСЂРѕС…-СЃРѕСЂРѕС… С‚ТЇРіСЌРЅРЅСЌСЂРё адьас атыннык РєУ©СЂУ©СЂ буолаҕын. Кинилэр РєУ©РЅРЅУ©СЂТЇ олус табыллыбыттара. Серега кинилэри арыый СЌСЂРґСЌ хостотолообута. Бастаан кинилэри, онтон РґРёРІРёР·РёСЏ ыстаабыттан тоҕо кэлбитэ У©Р№РґУ©РјРјУ©С‚ капитаны, РєРёРЅРё кэнниттэн БТР-С‹ ыытар Михалиһы, онтон прапорщик Демидовы СѓРѕРЅРЅР° саамай бүтэһик РјРёРёРіРёРЅ.
Баҕар, кинилэр наһаа табылланнар, кэлин бэйэ-бэйэлэрин албыннаспыттара буолуо ээ. Билбэппин. Харчы – ынырыктаах мал. Мин кинилэр оннуларыгар буолуохпун төрүт баҕарбаппын. Саатар, бу сырыыга.
Арай арыый эрдэ эбитэ буоллар, син даҕаны. Серега умайбыт БТР-га киирэр кэмигэр.
Оттон харчы диэн харчы, харчы кинилэри араарбыта. Кыттыгас биисинэстэрин ыт тоҕо көппүтэ, оттон мин хаста да бэйэм иһэрбинээҕэр элбэх арыгыны ыларбар тиийбитим.
Тоҕо диэтэххэ, кинилэр арыгыны сылгы уулуурун курдук иһэллэрэ. Фрязиноларыттан кэлэллэрэ уонна мин бэйэбэр атыыласпыт арыгыбын иһэллэрэ. Ол эрээри иккиэн өрүү тус-туһунан кэлээччилэр. Бэл бэйэ-бэйэлэрин кытары көрсө түһүмээри, эрдэ төлөпүөннүүллэрэ. Оттон мин иккиэннэрин кытта иһэрим. Мин ким кими албыннаабытыгар төрүт кыһаллыбат этим. Кинилэр миигинниин бииргэ умайбыт көннөрү Пашка уонна Генка этилэр. Кинилэр иккиэн хаһан эрэ мин хоруорбут эт курдук буолбакка, сирэй курдук сирэйдээхпин билэр этилэр.
Аармыйаҕа ыҥырыллан бииргэ сыл аҥаара уонна бүтүн ыйы быһа Чечняҕа сылдьыбыппыт.
Оттон дьиэ өрөмүөннээһининэн дьарыктанарбар чуолаан Генка миэхэ өй укпута.
– Тугу СЃРѕСЂРґРѕРЅРѕТ•СѓРЅ? – диэбитэ РєРёРЅРё. – РРЅ, Р±РёРёСЂРґСЌ баран эттэххэ, тутааччыгын РґРёРё. Тутууга сыһыаннааҕы барытын билэҕин. РњРёСЌС…СЌ РґСЊРёСЌР±РёРЅ РѕТҐРѕСЂРѕРЅ Р±РёСЌСЂ. РњРёРЅ ТЇС‡ТЇРіСЌР№РґРёРє С‚У©Р»ТЇУ©Рј. Онтон У©СЃСЃУ© оҥорторооччулар РєУ©СЃС‚У©РЅ иһиэхтэрэ.
Дьиэ оҥорторооччулар көстүбүттэрэ. Өссө хас да куоракка. Бастаан, кырдьык, төлөпүөнүнэн соҕотоҕун үлэлиибин диэтэхпинэ, соһуйааччылар, онтон көрсөн баран тоҕо соҕотоҕун үлэлиигин диэччилэрэ суох. Тоҕо наһаа өр өрөмүөннүүрбүн өйдөөччүлэр. Ыксыыр дьон атыттары кэпсэтээччилэр.
Уонна оттон, дьүһүнүммүн-бодобун сөбүлээбэтэхтэр.
* * *
– РТ»РёРіРё сирэйгитин РєУ©СЂТЇРЅТЇТҐ СЌСЂСЌ, – РґРёСЌРЅ ТЇУ©СЂСЌС… СЃСЌР±РёСЌРґРёСЃСЃСЌР№СЌ Р±РёТ»РёСЌС…СЌ черчение уруогар хаһыытаабыта. – РТ»РёРіРё РєУ©РЅРЅУ©СЂТЇ РєУ©СЂТЇТҐ СЌСЂСЌ бэйэҕитин. Хараххытыгар ханнык РґР° санаа кыыма СЃСѓРѕС…. РњРёРЅ РёРЅРЅРёР±СЌСЂ бараан ТЇУ©СЂТЇРЅ РєСѓСЂРґСѓРє олороҕут. РТ»РёРіРё барааннар РєСѓСЂРґСѓРє дар акаарыларгыт. Аҥалаларгыт! Т®ТЇРЅСЌСЂ РєУ©Р»ТЇУ©РЅСЌР±РёС‚!
Кини аттыбар туран мин уруһуйбунан далбаатанара. Төбөм үрдүгэр илиитигэр тутан турар кумааҕыта илибириирэ. Мин остуол сирэйин көрөн олорон төһө сил таммахтара түспүтүн аахпытым. Бастаан биир, онтон өссө. Олору таарыйымаары, сыҕарыс гыммытым, онно кини дьэ хам барбыта. Миигин көрбүтэ, өрө тыыммыта, лииһи бүк туппута уонна эппитэ:
– Дириэктэргэ бардыбыт. Малгын ыл.
РРјРёСЌ барыбытын кэриччи көрбүтэ.
– Атыттар салгыы үлэлиигит. Уонна дьэ кылаастан тахсан көрөөрүҥ эрэ.
– Дьэ көр эрэ, Александр Степанович, үөрэнээччилэриҥ тугунан дьарыктаналларын, – диэбитэ кини, дириэктэр хоһугар киирбиппитигэр. —
Кэнэҕэски тутааччылар.
– Кинилэр биһиги уопсай үөрэнээччилэрбит, Аркадий Андреевич, – диэбитэ дириэктэр. – Уонна, баҕар, хаһан да тутааччы буолуохтара суоҕа.
Үөрэх сэбиэдиссэйэ кини остуолугар мин уруһуйбун бырахпыта уонна саҥата суох миигин тобулу көрбүтэ. Оттон мин дириэктэри көрөн турбутум. Тоҕо диэтэххэ, кинини бу иннинэ көрө илигим. Биһигиттэн кинини төрүт ким да көрө илигэ. Училищеҕа барыны бары үөрэх сэбиэдиссэйэ дьаһайара, оттон дириэктэр туһунан арааһы барытын кэпсииллэрэ.
– Тоҕо СЌРЅ РјРёРёРіРёРЅ ити ТЇР»ТЇРіСЌСЂРґСЌСЌС… РєУ©СЂРґТЇТҐ? – РєРёРЅРё сонньуйан ылбыта. – РРјРёСЃРїРёРЅ РґСѓРѕ? РРЅ РњРѕСЂРіСѓРЅРѕРІСѓ РєУ©СЂР±ТЇС‚ТЇТҐ РґСѓРѕ? РЈСЂСѓС‚ РѕРЅРЅСѓРє РєРёРёРЅСЌ баара, билэҕин РґСѓРѕ? РњРѕСЂРіСѓРЅРѕРІ, Вицин СѓРѕРЅРЅР° Никулин тустарынан.
Үөрэх сэбиэдиссэйэ дьигиһис гыммыта уонна эппитэ:
– Бырастыы гын, Александр Степанович, ол эрээри мин санаабар…
– РР№РёСЌС…СЌ махтал биллэрбиккэр, Аркадий Степанович, – дириэктэр РєРёРЅРёРЅРё Р±С‹Т»Р° түспүтэ. – РњРёРЅ быһаарсыам. РљРёРЅРё РјРёСЌС…СЌ манна хаалан СЌСЂРґРёРЅ.
Үөрэх сэбиэдиссэйэ барбытын кэнниттэн, дириэктэр уруһуйбун остуолга уурбута уонна эмиэ мин диэки көрбүтэ.
– Чэ эрэ, ыл саҕалыахха. Онтон олоппосто ыл уонна чугас олор. Тоҕо эрэ эйигин төрүт үчүгэйдик көрбөппүн… Ситинник… Маладьыас… Дьэ билигин миэхэ ааккын эт.
– Константин.
– Константин? Олус ТЇС‡ТЇРіСЌР№ аат. РРЅ оччоҕо Р±РёРёСЂ РєСЌРј уларыйбат майгылаах РєРёТ»Рё буолуохтааххын. РћР» ТЇС‡ТЇРіСЌР№. РРЅ уларыйбат майгылааххын РґСѓРѕ, Константин? Рбэтэр аатыҥ СЌСЂСЌ РѕРЅРЅСѓРє РґСѓСѓ?
– Билбэтим ээ, – диэбитим.
Миэхэ дьиибэ баҕайы этэ, биһиги маннык, кини үлэлиир хоһугар олорорбут уонна өссө киһи өйдөөбөт ыйытыыларын биэрэрэ. Тоҕо диэтэххэ, мин кини хаһан күргүйдээн барарын кэтэһэрим.
– Билбэккин РґСѓРѕ? Дьиҥэр, РѕР» наада СЌСЌ. Бэйэҥ тускунан, Константин, С‚У©Т»У© кыалларынан элбэҕи билэ сатыахтааххын. РРЅ Р±СЌР№СЌТҐ тускунан тугу билэҕин?
Мин кини диэки көрөрүм уонна туох диэн хардарыахпын билбэт этим.
– Сөп, – диэбитэ РєРёРЅРё. – Р?тиннэ хардарарга билиҥҥитэ бэлэмэ СЃСѓРѕС…С…СѓРЅ. Кэлин, баҕар, У©СЃСЃУ© ыйытыаҕым. Толкуйдаа. РћРЅСѓРѕС…Р° РґРёСЌСЂРё СЌС‚ СЌСЂСЌ: СЃСѓСѓРјРєР°ТҐ туһунан тугу билэҕин?
Мин кини диэки көрбүтүм уонна төрүт тугу да өйдөөбөтөҕүм.
– Аҕал эрэ миэхэ.
Суумкабын остуол нөҥүө ууммутум. Ону ылан ыараҥнатан көрбүтэ уонна мүчүк гыммыта:
– Ыарахан эбит. Манна туохтааххыный?
Мин эппитим:
– Үөрэнэр кинигэлэрим. Өссө физкультураҕа кэтэр таҥаһым. Бүгүн баскетболлуохтаахпыт.
– Сөөп. Өссө туох баарый?
– Тэтэрээттэр.
– Өссө.
– Уруучука.
– Маладьыас.Уонна?
– Онтон атын туох да суох.
Бэйэм испэр санаабытым: табахпын итиннэ умнубатым ини?
Кини суумканы остуолга уурбута уонна эмиэ уруһуйбун ылбыта.
– Онтон атыттар суохтар РґСѓРѕ? РРЅ суумкаҕар?
– Уруһуйдар дуо?
Кини этэр:
– РСЌ оттон, уруһуйдар. РР№РёРіРёРЅ РѕР» РёТ»РёРЅ манна аҕалбыттара РґРёРё. УЁСЃСЃУ© баар РґСѓРѕ? РњРёСЌС…СЌ РєУ©СЂРґУ©СЂ. Рбэтэр СЌРЅ физкультураҕа кэтэр таҥаскын ырыҥалыахпын баҕараҕын РґСѓСѓ?
Кини тэтэрээттэрбин биэс хас мүнүүтэ кэриҥэ арыйталаан көрбүтэ. Онтон туран түннүккэ тиийбитэ, балачча турбахтаабыта, төннөн кэлэн эмиэ биэс мүнүүтэ курдук арыйталаан көрбүтэ.
– Тоҕо манна барыта сыгынньах дьахталларый? Наар ону эрэ санаан тахсаҕын дуо? Сааһыҥ хаһый?
– Уон алтам.
– РСЌ, оччоҕо У©Р№РґУ©РЅУ©СЂ, – диэбитэ РєРёРЅРё. – РҐРѕРјСѓР№ барытын, РѕРЅРЅРѕ истиэнэ таһыгар олор СѓРѕРЅРЅР° РєТЇТЇС‚. РњРёРЅ У©СЃСЃУ© РѕРЅСѓ-маны ситэриэхтээхпин.
* * *
Бастаан тоҕо табыллыбата биллэр, үөрүйэҕэ
суоххуттан буолбатах, тоҕо диэтэххэ, наһаа өр күүтэргиттэн. Ол туһунан санаабытыҥ кэнниттэн, өссө үс сыл ааһар эбээт. Онно өссө эн эмискэ кинилиин иккиэйэҕин эрэ хаалаҕын, – утары көрөн олорон, оо дьэ, мин туох да үөрүйэҕим суох ээ дии саныыгын.
РћРЅРЅСѓРє, СЌРЅ, кырдьык, олус У©СЂ күүтэҕин. РћР» РёТ»РёРЅ ТЇС‡ТЇРіСЌР№РґРёРє сатаммат. РћРЅСѓРѕС…Р° СЌР±РёРё РєРёРЅРё СЌРјРёСЌ РѕРЅРЅСѓРє буолуо буоллаҕа РґРёРё. Рбэтэр кыргыттар адьас атыны саныыллара РґСѓСѓ?
Онон хайыаххыный, уруһуйдуургар эрэ тиийэҕин. Бастаан моонньун, онтон саннын. Оннук тахсан иһэр. Олороҕун, кинилэргэ кыйытта саныыгын уонна уруһуйдуугун. Онтон атын тэтэрээти ылаҕын. Онтон эмиэ.
Дьэ, РѕРЅРѕРЅ РјРёРЅ ийэбэр – ТЇУ©СЂСЌТ•РёРј кэнниттэн ханна тэлбэҥнии сылдьыбыппын кыайан быһаарбатаҕым. РљРёРЅРёСЌС…СЌ уруһуйдарым туһунан СѓРѕРЅРЅР° училище дириэктэрэ РѕР» уруһуйдартан сылтаан РјРёРёРіРёРЅ үлэлиир хоһугар ТЇСЃ чаас туппутун, онтон У©СЃСЃУ© ханна РґР° ыыппакка дьиэтигэр илдьэ барбытын хайаан РєСЌРїСЃРёСЌС…РїРёРЅРёР№? Баран РёТ»СЌРЅ уулуссаҕа РєУ©СЂР±ТЇС‚ хаамаайыларыгар барыларыгар харчы биэрбитэ, бүтэһигин дьиэтин таһыгар Р±ТЇС‚ТЇРЅ Р±У©Р»У©Т•ТЇРЅСЌРЅ турааччыларга түҥэппитэ. Чэ, наһаа РґР° Р±У©Р»У©Т•ТЇРЅСЌРЅ буолбатар, ТЇСЃ хас РєРёТ»Рё чахчы баара. Онтон ТЇТ»ТЇСЃ этээскэ РєРёРЅРёСЌС…СЌ тахсыбыппыт, кирилиэскэ ханнык СЌСЂСЌ СЌРјСЌСЌС…СЃРёРЅ олороро, РѕРЅСѓРѕС…Р° дириэктэр – биллэн турар, биллэн турар, РєРёРёСЂ, РјРёРЅ СЌР№РёРіРёРЅ РєТЇТЇРїРїТЇС‚ТЇРј ыраатта, итиннэ РєСѓСѓРєСѓРЅР°Т•Р° олус элбэх мунньулунна диэбитэ. РРјСЌСЌС…СЃРёРЅ РєСѓСѓРєСѓРЅР°Т•Р° Р±СЌСЂС‚ У©СЂ иһити-С…РѕРјСѓРѕТ»Сѓ тыаһаппыта. Тахсарыгар РєУ©С…СЃТЇРіСЌСЂ улахан баҕайы үрүсээхтээх этэ, дириэктэр – ыарахан буолбатах РґСѓРѕ, соҕотоҕун хайдах илдьэҕин, тиэрдиэҥ РґСѓРѕ диэбитэ. РћРЅСѓРѕС…Р° СЌРјСЌСЌС…СЃРёРЅ тиэрдиэм РґРёСЌРЅ хардарбыта. Онтон РєРёРЅРё РјРёСЌС…СЌ Р±РёРёСЂ ханнык СЌСЂСЌ РєРёРЅРёРіСЌРЅРё көрдөрбүтэ СѓРѕРЅРЅР° ыйыппыта: уруһуйдаргын мантан устубутуҥ РґСѓРѕ? РњРёРЅ СЃСѓРѕС… диэбитим. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, РјРёРЅ хантан РґР° үтүгүннэрбэтэҕим. РљУ©РЅРЅУ©СЂТЇ өйбүттэн уруһуйдаабытым. РњРёРЅ туохтан СЌСЂСЌ санаам алдьаннаҕына уруһуйдааччыбын. РћРЅСѓРѕС…Р° РєРёРЅРё ыйыппыта: кырдьык, мантан буолбатах РґСѓРѕ? РћРЅРЅРѕ РјРёРЅ СЌРјРёСЌ СЃСѓРѕС… диэтэҕим РґРёРё. Дьэ, РѕРЅРЅРѕ РєРёРЅРё РѕР» РєРёРЅРёРіСЌРЅРё РјРёСЌС…СЌ биэрбитэ СѓРѕРЅРЅР° РґСЊРёСЌТ•СЌСЂ РєУ©СЂУ©У©СЂ диэбитэ. РЈРѕРЅРЅР° сарсын СѓРѕРЅ Р±РёРёСЂ саҕана кэлэрбэр эппитэ. РћРЅСѓРѕС…Р° РјРёРЅ сарсын хонтуруоллуур үлэлээхпин, ТЇУ©СЂСЌС… СЃСЌР±РёСЌРґРёСЃСЃСЌР№СЌ У©Р»У©СЂТЇУ© диэбитим. Дириэктэр эппитэ – У©Р»У©СЂТЇУ© СЃСѓРѕТ•Р°. Дьиэлээ СѓРѕРЅРЅР° РєРёРЅРёРіСЌРЅРё РєУ©СЂ диэбитэ.
Ол да буоллар мин дьиэбэр син биир хойут кэлбитим, ийэм ол да иһин мөхпүтүнэн барбыта. Онтон мин кинини көрө-көрө хайдах да быһаарар кыаҕым суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, суумкабар били кинигэ баара. Ол кинигэни хайаан ийэбэр көрдөрүөхпүнүй! Онно баар уруһуйдары кини, биллэн турар, сөбүлээбэтэ чахчы.
Оттон Рдуард Михайлович сөбүлээбитэ. Рбэтэр сөбүлээбэтэҕэ РґСѓСѓ. РћРЅСѓ РјРёРЅ билбэппин. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РєРёРЅРёСЌС…СЌ интэриэһинэй этэ. РљРёРЅРё С…РѕСЃРєРѕ РєРёРёСЂСЌСЌС‚, РєРёРЅРёРіСЌРЅРё остуолтан сулбу тардан ылан арыйталаабытынан барбыта. РЎРёСЂСЌР№СЌ хайдах СЌСЂСЌ буолан хаалбыта… Дьикти баҕайы. Онтон бэйэтэ этэр: СЌРЅ тоҕо РёР№СЌТ•РёРЅ СЌСЂСЌР№РґРёРёРіРёРЅ? Уруһуйданар аҕай, наһаа кыһаллар СЃР°ТҐР° Р°Т•Р° ТЇТ»ТЇ. РљРёРЅРёРіСЌРЅРё арыйталыыр СѓРѕРЅРЅР° этэр: СЌРЅ кэлэргин кэтэһэн өйүттэн тахса сыста РґРёРё. Милииссэйэҕэ СЌСЂРёР№СЌСЌСЂРё гыммыта. Бу туох кинигэтэй? РњРёРЅ этэбин: оттон СЌРЅ РєУ©СЂУ© тураҕын РґРёРё. Таһын РєУ©СЂ. РћРЅРЅРѕ барыта суруллубут. РљРёРЅРё этэр: Гойя, Капричос. РљРёРЅРё тугуй, С…СѓРґСѓРѕТ»СѓРЅРЅСЊСѓРє РґСѓРѕ? РњРёРЅ этэбин: РѕРЅСѓ РјРёРЅ билбэппин. РњРёСЌС…СЌ ити РєРёРЅРёРіСЌРЅРё дириэктэр биэрбитэ. РћРЅСѓРѕС…Р° РєРёРЅРё этэр: РґСЊСЌ, СЃРёСЂСЌР№-харах Р±У©Т•У© РґРёРё. РРЅ, аны РёР№СЌТ•РёРЅ СЌСЂСЌР№РґСЌСЌРЅ Р±ТЇС‚.
РњРёРЅ РєРёРЅРёРЅРё РєУ©СЂУ©Р±ТЇРЅ СѓРѕРЅРЅР° саныыбын: хата Р±СЌР№СЌТҐ РґСЊТЇТ»ТЇТҐТҐТЇРЅ РєУ©СЂУ©СЂТЇТҐ буоллар. РРЅ СЃСѓРѕТ•СѓТҐ буоллар, РјРёРЅ ити дьахталлары, баҕар, адьас атыннык СѓСЂСѓТ»СѓР№РґСѓРѕРј этэ. Р?тинник РјУ©РєТЇС‚ТЇРє буолбатах.
Тоҕо диэтэххэ, кинилэр, кырдьык, миэхэ наһаа мөкү быһыыланан-таһааланан тахсаллар этэ. Ол эрээри мин уруһуйдуурбун сөбүлүүрүм. Олороҕун, уруһуйдуугун – оччоҕо хайдах эрэ чэпчиигин.
* * *
Оттон Рдуард Михайлович РѕР» РєСЌРјТҐСЌ РјРёРёРіРёРЅ адьас СЃУ©Рї оҥорбута. РњРёРЅ РѕРЅРЅРѕРѕТ•РѕСЂ киниттэн сылтаан аармыйаттан куотумматаҕым. Дьиҥэр, куотунуохтаах этим. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РєРёРЅРё оччолорго РјРёРёРіРёРЅ чахчы сордообута.
Мин хоспор киирэн олорооччу уонна кэпсэтээччи. Биир рота курсаннара эрдэхтэринэ мин аҕам хайдах курдук акаарытын өрүү кэпсээн тахсааччы. Уонна ийэм акаарытыгар киниэхэ кэргэн тахсыбытын ырытааччы. Тоҕо диэтэххэ, оҕо үөскээбитин да кэннэ аҕам киниттэн куота сылдьыбыт, өссө түннүгүн анныгар атын кыргыттары кытары уураспыт-сылласпыт үһү. Мин төрөөбүтүм да кэнниттэн, кини куруутун ханна эрэ сүтэн хаалыталыыр эбит. Биирдэ ийэм кинилэр роталарыгар тиийэн, миигин тугунан да аһатарым суох диэбит. Мин оччолорго икки саастаах үһүбүн. Оттон аҕам ханна сылдьара биллибэт. Онуоха кинилэр ону-маны булан миигин, аччык оҕону, аһаппыттар. Онтон аҕабын хараҥаҕа имитэ түһэн биэрбиттэр. Чопчута оннук гыныахтарын баҕарбыттар, ол эрээри ол кэмҥэ аҕам номнуо рота хамандыыра эбит, кини эппит – чэ, кытаатыҥ. Онон тохтоон хаалбыттар. Чэ, биир тылынан – кини наһаа куһаҕан үһү.
Оттон Рдуард Михайлович ТЇС‡ТЇРіСЌР№. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, РєРёРЅРё РёР№СЌР±РёРЅ РёСЌРґСЌСЌТҐТҐСЌ бырахпатах. Соҕотох хаалбытын РєСЌРЅРЅСЌ У©Р№У©У©Р±ТЇС‚ СѓРѕРЅРЅР° РєУ©РјУ©Р»У©Т»У©СЂРіУ© мэлдьи бэлэм. Бэл, РєРёРЅРё РЅРѕРјРЅСѓРѕ маннык туох РґР° туһата СЃСѓРѕС… уоллааҕын РґР° РёТ»РёРЅ.
РћРЅСѓ таһынан Рдуард Михайлович наһаа У©Р№РґУ©У©С…. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, РєРёРЅРё РєРёРј хайа РёРЅРЅРёРЅСЌ Р±Сѓ уларыта тутуу туохха тириэрдэрин, Горбачев РґРёСЌРЅ РєРёРјРёРЅ, бас билиигэ ылыы РґРёСЌРЅ тугун У©Р№РґУ©У©Р±ТЇС‚. РћР» РёТ»РёРЅ аармыйаттан СЌСЂРґСЌ барбыт. РћРЅРЅРѕ хаалбыттар бары акаарылар. Оттон Америка президенэ – С…РѕТҐ РјСЌР№РёРё.
Рдуард Михайловиһы истэр чахчы РґСѓРѕТ»СѓР№СѓСѓ этэ. РћР» гынан баран РјРёРЅ саҥата СЃСѓРѕС… олорооччубун. Дьиҥэр, уруокпар бэлэмнэниэхтээх этим даҕаны. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, РёР№СЌРј миигиттэн РєУ©РјУ©Р»У©Т»У©СЂР±У©СЂ көрдөспүтэ. Дьэ РѕР» РёТ»РёРЅ РјРёРЅ РєУ©РјУ©Р»У©Т»У©СЂТЇРј. Саҥата СЃСѓРѕС… РєРёРЅРё остуолбар хасыһарын РєУ©СЂУ©РЅ олорорум. РћРЅРЅРѕ РєРёРЅРё тугу РєУ©СЂРґТЇТЇСЂТЇРЅ билбэппин. Кинилэри аармыйаҕа, баҕар, РѕРЅРЅСѓРє үөрэппиттэрэ буолуо.
Өссө кини хаһыаттарга сурук суруйара. Ханнык хаһыаты атыылаһар да, барытыгар суруйара. Телевидениеҕэ эмиэ. Оттон биһиги кинини истиэхтээх этибит. Биирдэ тыаҕа тэллэйдии барыахтаах этибит, оттон кини телевизорынан тугу эрэ көрбүт этэ уонна тута суруйан барбыта. Биһиги тула хаама сылдьыбыппыт уонна хомуммуппут. Тоҕо диэтэххэ, эбиэккэ диэри биир эрэ автобус сылдьара. Онтон аныгыскы автобуһу үс буолуо уон биэскэ диэри күүтүөххэ наада этэ. Онтон кини айдааран барбыта, онно ийэм эппитэ: чэ, Костя, истиэххэ. Онон биһиги кууркалаах, саппыкылаах кини иннигэр олорбуппут.
Оттон РєРёРЅРё этэрэ: СЃСѓРѕС…, СЌРЅ У©Р№РґТЇТЇРіТЇРЅ, Светлана, РѕРЅРЅРѕ хайдахтаах РєСѓСЂРґСѓРє акаарылар олороллорун? РРЅ У©Р№РґТЇТЇРіТЇРЅ?
Халадыынньык, Ольгаҕа сиэркилэни илпитим РєСЌРЅРЅСЌ, сэттэ С…РѕРЅРѕРЅ баран кураанахтаммыта. Рбэтэр аҕыс эбитэ РґСѓСѓ. Р?тини быһаарар уустук.
Мин туох баар күүспүн мунньан, сиргэ уонна түннүккэ турары барытын онно укпутум. Арыгы сылааһын сөбүлээбэппин.
Р?тиччэ элбэх арыгыны РјРёРЅ аан бастаан дириэктэрим Александр Степановичка РєУ©СЂР±ТЇС‚ТЇРј. РљРёРЅРё хаһан даҕаны Р±РёРёСЂРґРёРё бытыылканан атыыласпат этэ. Дьону кытта дуогабардаһара, оччоҕо дьааһыгынан аҕалаллара. Төттөрү-таары СЃТЇТЇСЂР±СЌС‚ туһуттан.
– Мин утатан, суоһаан СЌСЂСЌР№РґСЌРЅСЌР±РёРЅ, – РґРёРёСЂСЌ РєРёРЅРё. – Хаһан даҕаны хамматтыы утатабын, Константин. РњРёРЅ этим-хааным СѓР±Р°Т•Р°Т»С‹ СЌСЂСЌР№СЌСЂ. Рбэтэр атын тугу СЌСЂСЌ. УЁР№РґТЇТЇРіТЇРЅ, РјРёРЅ улааппыт СЃРёСЂР±СЌСЂ, СѓСѓ С‚У©СЂТЇС‚ СЃСѓРѕС…. Т®СЂСЌС… даҕаны, РєТЇУ©Р» даҕаны. РћРЅРЅРѕРѕТ•РѕСЂ чалбах РґР° баарын У©Р№РґУ©У©Р±У©РїРїТЇРЅ. Ардах хаһан даҕаны С‚ТЇСЃРїСЌС‚ этэ. РћР» РёТ»РёРЅ билиҥҥэ РґРёСЌСЂРё РёТ»РёСЌС…РїРёРЅ СЌСЂСЌ баҕарабын. РљСѓСЂСѓСѓРє СЃСѓРѕТ»СѓСѓ сылдьабын. Аҕал РјРёСЌС…СЌ, РѕР» ыстакааны.
Кини мин иннибэр кураанах бытыылкалары, иһити, ханнык эрэ атах таҥаһын уурара, мин ону уруһуйдуурум. Оттон кини арыгытын иһэрэ.
Мин киниэхэ сылдьарбын сөбүлүүр этим. Училищеҕа миигин умнубуттара, кэлин тиһэҕэр үөрэх сэбиэдиссэйэ мин көтүтүүлэрбин бэлиэтээбэт да буолбута. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум хаста да миэхэ кэлэ сылдьыбыттара – дьыала хайдаҕый дииллэрэ. Онно мин мэлдьи барыта үчүгэй, дириэктэри кытта дипломнай үлэм буолуохтаах бырайыагы оҥоробут диирим.
РњРёРЅ РєРёРЅРё арыгыны адьас атыннык, дьонтон барытыттан уратытык РёТ»СЌСЂРёРЅ СЃУ©Р±ТЇР»ТЇТЇСЂТЇРј. Аҕам куруутун аҥаар илиитигэр үрүүмкэлээх, атыныгар уулаах ыстакааннаах У©СЂ турааччы. Бэлэмнэнээччи, тыынын ылааччы. Онтон СѓРѕТ»СѓРЅ чорбоччу туттан, хараҕын быһыччы РєУ©СЂУ©РЅ, арыгыны бытааннык сыпсырыйан СЌСЂСЌСЂРґРёРё иһээччи. Рдуард Михайлович буоллаҕына, хоонньугар баҕаны укпуттарыныы, дьигиһийээччи.
Оттон диэриэктэр хаһан даҕаны үрүүмкэттэн испэт этэ. Кини арыгыны халыҥ таастаах ыстакааҥҥа кутан баран, онтон уу курдук иһээччи. Хайдах эрэ утаҕын ханнараары гыммыт курдук иһэрэ. Бэлэһэ куурбут киһилии.
Кини бииртэн биир ыстакааны иһэрэ, ол кэмҥэ хаһан даҕаны уһуутаабата, уруһуйдарбын көрөрө уонна төрүт итирбэт этэ. Мин иннибэр кириэһилэтигэр көннөрү олороро уонна хаһан даҕаны оннукпун-манныкпын дии санаммаппар сүбэлиирэ.
РњРёРЅ РѕРЅРЅСѓРє санаммат РґР° этим. РњРёСЌС…СЌ Р±Сѓ барыта РєУ©РЅРЅУ©СЂТЇ куотунуу буолара. Дьиэҕиттэн бараҕын, РѕРЅСѓ бары ТЇУ©СЂСЌРЅСЌ сылдьар РґРёРё саныыллар. Рбэтэр РёРЅРЅСЊСЌ РґРёРё санаабаттара РґСѓСѓ. РћРЅСѓ РјРёРЅ билбэппин. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, оччолорго РёР№СЌРј РјРёРЅ хайдах РґР° буолуум, кыһаллыбат этэ. РљРёРЅРё Рдуард Михайловиһы тула РєУ©С‚У© сылдьан хаптаҥныыра. Оттон РјРёРЅ аҕабар манныкка уган биэрбитин РёТ»РёРЅ кыыһырарым. РђРјР°, ити РРґРёРіРё антах ротатыгар ТЇС‡ТЇРіСЌР№ аҕайдык кэһэтэн Р±РёСЌСЂСЌСЂ, РёР№СЌР±СЌСЂ РёТҐСЌСЌТҐРЅСЌСЌР±СЌС‚ РѕТҐРѕСЂРѕСЂ кыахтара СЃСѓРѕТ•Р° эбитэ РґСѓСѓ. РћРЅРЅРѕ Р±РёРёСЂ СЌРјСЌ РєСЌРј ТЇС‡ТЇРіСЌР№ курсант баара эбитэ буолуо РґРёРё.
Биир тылынан эттэххэ, мин бэйэм уруһуйдарым туһунан туох да ураты санаам суоҕа. Туохтаах буолуохтарай? Уруһуй Африкаҕа да уруһуй буоллаҕа дии. Син биир үксүн уолаттары кытары дьиэбит таһыгар мустарбыт.
Кыргыттардыын эрийсэрбит, гитараҕа оонньуурбут, сороҕор кыһыл арыгы иһэрбит. Онтон байыаннай комиссариаты көтүрэллэрин көрө барарбыт.
Көтүллүбүт дьиэ оннугар тураҕын уонна саныыгын: манна мин хамыыһыйаҕа көрдөрөөрү сыгынньаҕын олорбутум, эмэһэҥ кушеткаҕа сыстан хаалара күлүүлээх баҕайы этэ. Быһата – аны ол дьаабы хаһан да буолбат. Кутуҥ-сүрүҥ онтон олус дуоһуйар. Хайдах эрэ Кощей Бессмертнайы кэһэппит курдук. Кэлин онтубут туох да туһата суох буолбута. Кэккэлэһэ кыбаарталга саҥа байыаннай комиссариат тутуллубута. Бу сырыыга мас буолбатах. Остуоруйаҕа курдук – Кощейы тыынын иһиллиигин, онтуҥ өссө тыыллан-хабыллан кэлэр. Тиһэҕэр тиийэ чаанын таһаарбаккын.
Генка сэриигэ сылдьан инньэ диир этэ. Мин ити тылга киниттэн үөрэммитим.
– Билигин кинилэр чааннарын таһаарыахпыт, уолаттар. Тоҕо соҥуордугут? Очукуоҕут оонньоото дуо?
БТР-га киирэр уонна күлэр. Кааскатын аптамаат маҕаһыынынан тоҥсунар.
– Ыстааҥҥытын илитимэҥ. Барыта үчүгэй буолуо. Бээ, мин манна олоруум. Чэ, чэ, очукуоҕун сыҕарыт.
Уонна мин миэстэбэр олорбута. Оттон миэхэ син биир этэ. Онно ким да билбэт этэ ээ, граната чопчу мин сыҕарыйбыт сирбэр дьөлө тэбиэҕин.
* * *
Онтон Александр Степанович эмискэ кыыһырар буолан барбыта.
– РРЅ болҕомтоҥ СЃСѓРѕС…, – диэбитэ РєРёРЅРё. – РРЅ сатаан СѓСЂСѓТ»СѓР№РґСѓСѓСЂСѓТҐ У©СЃСЃУ© туох РґР° суолтата СЃСѓРѕС…. РҐСѓРґСѓРѕТ»СѓРЅРЅСЊСѓРє РєУ©СЂУ© үөрэниэхтээх. РўТЇРЅРЅТЇРіТЇРЅСЌРЅ РєУ©СЂ. РС‚, РѕРЅРЅРѕ тугу РєУ©СЂУ©Т•ТЇРЅ?
– Мин худуоһунньук буолбатахпын, – диибин.
Онуоха кини остуолтан уруһуйдуу олорбут бачыыҥкабын ылан миигин быраҕар.
– Оттон мин – түннүккэ бар диибин!
Мин түннүккэ тиийбитим. Тоҕо диэтэххэ, үөрэх сэбиэдиссэйин уруогар олоруохпун баҕарбаппын.
Бачыыҥкаттан аһаран Р±РёСЌСЂСЌСЂ киһиттэн тулатыгар силэ бырдаҥалыырын билбэтэҕэ-РєУ©СЂР±У©С‚У©Т•У© буолардааҕар быдан РѕСЂРґСѓРіР°. РўРёРёТ»РёРЅ оҥорторуо РґР° СЌР±РёС‚. Рбэтэр ытынан РєСЌР±РёТ»РёСЌ этэ буоллаҕа РґСѓСѓ.
– Тугу көрөҕүн?
– Туох да суох. Тииттэри, чыычаахтары көрөбүн. Хачыалга ханнык эрэ оҕолор бааллар.
– Кинилэр тугу гыналларый?
– Хачыаллыыллар, тугу гыныахтарай?
– Хайдахтарый?
Мин сирийэн көрө сатыыбын.
– Көннөрү оҕо оҕо курдуктар. Кыралар.
– РРЅ бэйэҥ – РєУ©РЅРЅУ©СЂТЇ кыра РѕТ•РѕТ•СѓРЅ. РљСѓСѓРєСѓРЅР°Т•Р° бар. РњРёСЌС…СЌ У©СЃСЃУ© Р±РёРёСЂРё аҕал.
Мин халадыынньыкка барабын, онтон кини ол кэмҥэ ыстакаанын тобоҕолуур.
– Дьэ маладьыас. Манна уур. Айыым таҥарам, тоҕо мин маннык суоммунуй? Биэр эрэ итини. Тиийбэппин дии, көрбөккүн дуо? Миигинниин сэргэстэһэ олор эрэ. Аны уруһуйдуур наадата суох.
Мин олоробун. Кини тииһинэн бытыылканы аһар, ыстакааҥҥа кутар, арыгытын көрөр уонна мичээрдиир, оргууй сыыйан иһэр уонна өрө тыынан баран кириэһилэтигэр тиэрэ түһэр.
– Дьэ диэ, иһиэхпин наһаа да баҕарабын! Тамаҕым дэлби хатар. Оҕолор туһунан туох диэтиҥ этэй?
– Мин эппитим дии – көннөрү кыра оҕолор.
Кини сонньуйбута уонна сэнээбиттии миигин көрбүтэ.
– Көннөрү кыра оҕолор суохтар, Константин. «Көннөрү кыра оҕолору» акаарылар толкуйдаабыттара. Өйдүүгүн дуо, эн?
– Суох, – диибин мин.
– Хаһан эрэ өйдүөҕүҥ. Билигин көннөрү иһит.
Хас РєТЇРЅ аайы СЌРЅ ити оҕолор аттыларынан ааһаҕын СѓРѕРЅРЅР° кинилэр хайдахтарын туһунан санаан РґР° РєУ©СЂР±У©РєРєТЇРЅ. Чэ СЌРЅ, холобур, кинилэр тугу СЌСЂСЌ этиэхтэрин баҕардахтарына бэйэлэригэр болҕомтону хайдах тардалларын этиэҥ РґСѓРѕ? РРїРїСЌРєРєРёРЅ? Кинилэр тугу СЌСЂСЌ этиэхтээх оҕолорун С‚У©Р±У©С‚ТЇРЅ илиилэринэн бэйэлэрин РґРёСЌРєРё эргитэ туталлар. Кыракый илиилэринэн сэҥийэлэриттэн ылан, бэйэлэрин РґРёСЌРєРё хайыһыннараллар.
Кини бэйэтин суон илиилэрин көрөр, өрө тыынар уонна салгыҥҥа кинилэр хайдах атын киһи сирэйин бэйэлэрин диэки хайыһыннаралларын көрдөрөр.
– Рбэтэр Р±СЌР№СЌ-бэйэлэрин илиилэригэр, атахтарыгар У©ТҐРЅУ©У©С… фломастерынан уруһуйдаһаллар. Мантан кинилэр тугу уруһуйдууллара РєУ©СЃС‚ТЇР±СЌС‚, РѕР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РѕРЅСѓ кинилэр сөбүлүүллэрэ биллэр. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, онтон кычыкыланаллар СѓРѕРЅРЅР° туох уруһуйдаммытын Р±СЌР№СЌ бэйэлэригэр көрдөрөллөр. РРЅ хаһан СЌСЂСЌ хараҥа С…РѕСЃРєРѕ ситэ сабыллыбатах аанынан сырдык тыргыллан РєРёРёСЂСЌСЂРёРЅ РєУ©СЂР±ТЇС‚ТЇТҐ РґСѓРѕ? Сардаҥа бастаан СЃРёРї-СЃРёРЅРЅСЊРёРіСЌСЃ буолар, онтон сыыйа кэтирээн барар. РљРёТ»Рё СЃРёРЅ Р±РёРёСЂ РѕРЅРЅСѓРє. Бастаан соҕотох, онтон иккиэлэр, онтон РёРєРєРё оҕолонор, онтон С‚ТЇУ©СЂС‚ СЃРёСЌРЅРЅСЌРЅСЌСЂ. УЁР№РґТЇТЇРіТЇРЅ? РљРёТ»Рё сардаҥа РєСѓСЂРґСѓРє сыыйа РєСЌТҐСЌСЌРЅ барар. РћРЅРЅСѓРє РјСѓТҐСѓСЂР° СЃСѓРѕС… бара турар. РРЅ У©Р№РґТЇТЇРіТЇРЅ?
Кини мин хаһан кэҕис гыныахпар диэри көрөн олорор.
– Маладьыас! Аны билигин эт, эн кыра сылдьан тугу гынар этигиний?
– Мин ону өйдөөбөппүн ээ.
– Оттон эн өйдүү сатаа.
– Бары тугу гыналлар да, ону.
– Оонньообутуҥ, күүлэйдээбитиҥ, уруунньукка олорбутуҥ?
– РСЌ РѕРЅРЅСѓРє.
– Ол кыра. Худуоһунньук элбэҕи билиэхтээх.
– Мин худуоһунньук буолбатахпын.
– Аҕал ол бачыыҥканы. Мин турарым ыарахана бэрт.
– Туох эрэ буолла да, тута – бачыыҥканы аҕал буоллаҕай.
– Оттон эн мунньараҥнаама! Мин эйигинниин кэпсэтэбин. Дабаай толкуйдаа, толкуйдаа.
– Оттон мин номнуо умнубуппун… Оҕо саадыгар кыргыттар ииктииллэрин көрөр аҕай этим.
– Дьэ ити быдан ордук. Уонна тугу?
– Р?Р№СЌР±РёРЅ күүтэр этим. РљРёРЅРё наар РјРёРёРіРёРЅ саамай С…РѕР№СѓС‚ ылааччы.
– Үчүгэй.
– Соҕотоҕун олорооччубун. Оттон иитээччи этээччи, мин ийэбинээн кинини адьас сөп оҥорбут үһүбүт.
– Кини хайдах этэй?
– Улахан… Т®С‡ТЇРіСЌР№РґРёРє өйдөөбөппүн… РљРёРЅРё халыҥ килиэккэ дьууппалаах этэ. РњРёРЅ Р±РёРёСЂРґСЌ С‚ТЇРіСЌС… С…РѕСЃРєРѕ киирбитим, РѕРЅРЅРѕ РєРёРЅРё С‚ТЇТЇТҐТҐТЇ ырбаахынан СЌСЂСЌ турара. Р?Р№СЌР±СЌСЂ СЌРјРёСЌ РѕРЅРЅСѓРє ырбаахылааҕа. РљРёРЅРё С‚У©ТҐРєУ©СЃ гынан баран, РјРёРёРіРёРЅ СЃРёСЂСЌР№РіСЌ охсубута. Оттон РјРёРЅ таах киирбитим. Мээчик РѕРЅРЅРѕ С‚У©РєТЇРЅТЇР№СЌРЅ хаалбыта. РњРёРёРіРёРЅРЅРёРёРЅ РѕРѕРЅРЅСЊСѓСѓСЂ РєРёРј РґР° СЃСѓРѕТ•Р°.
– РРЅ РєРёРЅРёРЅРё абааһы РєУ©СЂУ©СЂ этиҥ РґСѓРѕ?
– Билбэтим. Арааһа. Р?Р№СЌРј РєРёРЅРё РєСЌСЂРіСЌРЅРёРЅ Афганистаҥҥа өлөрбүттэр диэбитэ. РРїРёСЃРёСЌСЂ ТЇТ»ТЇ.
* * *
Саҥа дьону аҕаллахтарына, Генка наар – ким хантан сылдьарын ыйытар этэ. Москваттан төрүттээхтэр бииргэ тутуһа сылдьыахпытын наада диирэ. Аппаалалар, баҕар, биирдиилээн өллүннэр. Оттон бэйэтэ Фрязиноттан сылдьара. Пашка эмиэ онтон ыҥырыллыбыта. Генка сүрдээҕин табылынныбыт диирэ. Бииргэ ыҥырыллыбыттар, үөрэҕи бииргэ ааспыттар уонна манна биир чааска түбэспиттэр. Куруутун оннук буолбат. Оттон мин Подольскайтан сылдьарым. Ол иһин Серега кэлээтин кытта, Генка киниэхэ эппитэ – куттаныма. Манна биһиги номнуо үһүө буоллубут. Кимиэхэ да атаҕастатыахпыт суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, Серега дьэ, дьиҥнээхтии Москваттан төрүттээх этэ. Үйэтин тухары Кулун тутар 8 күнүн үһүс уулуссатыгар олорбут. Метроҕа диэри автобуһунан уон мүнүүтэ. Биллэн турар, «Динамо» ыалдьааччыта.
– РСЌ, СЌРЅ ментэриҥ РґРёСЌРЅ! – диэччи Генка. – РЎРёРЅ Р±РёРёСЂ адьас сатаан оонньооботтор. Кырдьык, адьас сатаан оонньооботтор РґРёРё, Пашка?
Пашка саҥарбат. Тоҕо диэтэххэ, кини төрүт аҕыйахтык саҥарар. Ханна баҕарар наар Генканы кытта сылдьааччы, ол эрээри бэйэтэ хаһан да кэпсэппэт. Саннын хамсатааччы уонна аптамаатын көннөрөөччү.
– Онон оннук, буойун, – диэбитэ Генка Серегаҕа. – Биһигиттэн чугас сырыт. Оттон атын буоллаҕына кэннигин быһа тардыахтара – кэлин кэмсинэ сылдьыаҥ.
Ол эрээри төрдүөн бииргэ өр сэриилэспэтэхпит. Ол сарсыарда БТР-га олорорбутугар Генка Сереганы хаадьылаабыта:
– Дьэ СЌРјРёСЌ, Р±СѓРѕР№СѓРЅ! Биһиги манна бары Р±РёРёСЂ РєСЌРјТҐСЌ тааҥка клиренсин кэнниттэн барбыппыт. РЎСЌСЂРёРёРіСЌ сылдьан – клиренс РґРёСЌРЅ тугун билбэт туох аатай? РћР» Пашка аҕата флокка сулууспалаабыт. Кинилэри РѕРЅРЅРѕ бастаан дьаакыры сытыылыырга күһэйбиттэр. РЎРёСЂРіСЌ ТЇС‡ТЇРіСЌР№РґРёРє батары РєРёРёСЂРґРёРЅ РґРёСЌРЅ. Санаан РєУ©СЂУ©Т•ТЇРЅ? Р?РіРёРёРЅСЌРЅ. РС‚ СЌСЂСЌ, Пашка.
Серега БТР-га бүтэһигинэн киирбитэ уонна люгу саппыта.
– Миигин флотка ылбатахтара хомолтолоох. Кинилэргэ сүүс да дьаакыры сытыылыам этэ.
– Ыстааҥҥын СЃРёРёРіРёСЂРґРёРјСЌ, Р±СѓРѕР№СѓРЅ, – диэбитэ Генка. – Дьылҕаҕыттан ханна РґР° куотуоҥ СЃСѓРѕТ•Р°. Сыл аҥаарын анараа өттүгэр манна РјСѓРѕСЂР° пехотын Р±ТЇС‚ТЇРЅ биригээдэтин сууһарбыттара. Арааһа, ыҥырыллан баран СЌРјРёСЌ үөрбүттэрэ эбитэ буолуо. Муоранан устуохпут РґРёРё санаатахтара. Р?ти люгу, СЌРЅ Р±СѓРѕР№СѓРЅ, таах РґР° саптыҥ СЌСЌ.
– Тоҕо?
– Тоҕо диэтэххэ, мин эйигин кытта айаннаан иһэбин. Соҕотоҕун айаннаан иһэриҥ буоллар, эйиэхэ ким да тугу да диэ суох этэ.
– Өйдөөбөтүм.
– БТР-РіР° граната кэлэн түстэҕинэ, У©Р№РґТЇУ©ТҐ. РљСѓР№Р°Т•С‹ таах РґСЊУ©Р»У© СЃРёСЌ даҕаны РёТ»РёСЂРґСЊСЌ эстиэҕэ. Оттон Р±РёТ»РёРіРёРЅРё илдьи тэбэн РєСЌР±РёТ»РёСЌТ•СЌ, тоҕо диэтэххэ, сабыылаах СЃРёСЂРіСЌ ыгыллыы ынырыга буолар. РРЅ, Р±СѓРѕР№СѓРЅ, физиканы хаһан СЌСЂСЌ үөрэппитиҥ РґСѓРѕ? Рбэтэр оскуола туалетыгар Р±СЌР№СЌТ•РёРЅ Р±СЌР№СЌТҐ астыннарар этиҥ РґСѓСѓ? Бэйи СЌСЂСЌ, Костя, РјРёРЅ манна олоруум. Чэ, чэ СЌРјСЌТ»СЌТ•РёРЅ сыҕарыт. Оттон СЌРЅ, Р±СѓРѕР№СѓРЅ, люгу арый. РўРѕТ•Рѕ РјРёРёРіРёРЅ РєУ©СЂУ©РЅ баран олороҕун?
* * *
Кырдьыгынан эттэхпинэ, кинини мин тоҕо даа итирик гына уруһуйдаабытым буолла. Тоҕо диэтэххэ, баҕар, ол кэмҥэ тугу да уруһуйдуурум суоҕуттан буолуо. Александр Степановичка баары барытын кумааҕыга уруһуйдаабытым. Туох баар атах таҥаһын, иһити, бытыылканы, кинигэни, акаары баҕайы статуэткалары. Кини тугу иннибэр уурарын, барытын. Онон, уруһуйдуохха айылаах туох да хаалбатаҕа. Уонна таах олорор чуҥкук баҕайы этэ. Тоҕо диэтэххэ, кини итирэн утуйан хаалбыта, онтон мин утары олорорум уонна хайдах тахсан барыахпын билбэтэҕим, мин барбытым кэнниттэн ааны хатыыр киһи суоҕа.
Арай Р±РёРёСЂРґСЌ, РґСЊРёСЌР±СЌСЂ кэлбитим, С…РѕСЃРїРѕСЂ ханнык СЌСЂСЌ РєРёТ»Рё баара, биллэн турар, РјРёРЅ кыратык ытырыктаппытым. Онтон Рдуард Михайлович Р±Сѓ Александр Степанович уола диэбитэ, РѕР» быыһыгар ити РєРёТ»РёРЅРё РјРёРЅ ыҥырбыппар дылы РґСЊРёРёР±СЌ баҕайытык көрүтэлиирэ. РҐРѕСЃРєРѕ РєРёРёСЂСЌСЌС‚, РѕР» РєРёТ»Рё РјРёРЅ СѓСЂСѓТ»СѓР№Р±СѓРЅ тутан турарын РєУ©СЂР±ТЇС‚ТЇРј, Р±СЌР№СЌРј РґР° акаарыбар онтубун остуолбар хаалларан кэбиспитим. Рдуард Михайлович булан РёТ»СЌ бустун РґРёРё санаабытым. РљРёРЅРёРЅРё кыынньыырбын СЃУ©Р±ТЇР»ТЇТЇСЂ этим. Оттон билигин РѕР» РєРёТ»Рё РёРЅРЅРёРіСЌСЂ хайдах РґР° буолуохпун билбэккэ турбутум. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, аҕата итинник РґСЊТЇТ»ТЇРЅ-Р±РѕРґРѕ буолан утуйан нарайан олорорун СѓСЂСѓТ»СѓР№РґСѓСѓСЂСѓ РєРёРј СЃУ©Р±ТЇР»ТЇУ©Р№? Биир тылынан эттэххэ – итирэн утуйан хаалбытын СѓРѕРЅРЅР°, уопсайынан, дьиэтигэр итинник буоларын ойуулуур СЃТЇСЂСЌ Р±СЌСЂС‚ РґРёРё.
РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РєРёРЅРё аатым Борис Александрович диэбитэ СѓРѕРЅРЅР° РјРёРёРіРёРЅ кытта РєУ©РЅРЅУ©СЂТЇ кэпсэтээри кэллим диэбитэ. Биһиги остуол таһыгар олорбуппут СѓРѕРЅРЅР° аргыый кэпсэтэн барбыппыт. РћР» тухары РєРёРЅРё СѓСЂСѓТ»СѓР№Сѓ тутан олорбута. Оттон бэйэтэ Александр Степанович туһунан ыйыталаспыта. РљРёРЅРёСЌС…СЌ РјРёРЅ аадырыспын ТЇУ©СЂСЌС… СЃСЌР±РёСЌРґРёСЃСЃСЌР№СЌ биэрбитин эппитэ, тоҕо диэтэххэ, РєРёРЅРё РјРёРёРіРёРЅРЅРёРёРЅ СЃРёСЂСЌР№ РєУ©СЂСЃТЇУ©РЅ баҕарбыт СЌР±РёС‚. Аҕатын туһунан СѓРѕРЅРЅР° РґР° атыны арааһы кэпсэтээри. Оттон РјРёРЅ РєУ©СЂТЇТЇР±СЌСЂ барыта РєСЌРјРёРЅСЌРЅ РєСѓСЂРґСѓРє диэбитим, РѕР» эрээри – РєРёРЅРёРЅРё алы гына сатаан, холобур: «Александр Степанович С‚У©СЂТЇС‚ испэт», – РґРёРёСЂ кыаҕым СЃСѓРѕТ•Р°. РЈСЂСѓТ»СѓР№Р±СѓРЅ тутан олордоҕо РґРёРё. РљРёРЅРё С‚У©Т»У© элбэҕи СѓРѕРЅРЅР° РєТЇРЅ аайы РёТ»СЌСЂ РґСѓРѕ РґРёСЌРЅ ыйыппыта. РњРёРЅ куруутун РёТ»СЌСЂ диэбитим. Быһа холоон РёРєРєРё-ТЇСЃ бытыылканы, СЃРѕСЂРѕТ•РѕСЂ элбэҕи РґР° РёТ»СЌСЂ РґРёСЌРЅ кэпсээбитим. Санаата-оноото хайдаҕыттан. РћРЅСѓРѕС…Р° РєРёРЅРё мунчаарбыта. Оттон РјРёРЅ РєРёРЅРёСЌС…СЌ эппитим, санаарҕаама, тоҕо диэтэххэ, Александр Степанович – маладьыас. РљРёРЅРё РјРёСЌС…СЌ араас интэриэһийэни РєСЌРїСЃРёРёСЂ диэбитим. РћРЅРЅРѕ РєРёРЅРё тоҕо СЌСЂСЌ У©СЃСЃУ© РѕСЂРґСѓРє СЃТЇУ©Рј түспүтэ. Аҕатын Краснодарскай кыраайга илдьэ барыан баҕарарын эппитэ, РѕРЅРЅРѕ ТЇС‡ТЇРіСЌР№ СѓРѕРЅРЅР° муораттан чугас диэбитэ. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё Александр Степанович барар санаата СЃСѓРѕС… ТЇТ»ТЇ. Бэйэҥ, РјРёРёРіРёРЅСЌ РґР° СЃСѓРѕС…, Гостагаевскай станицаҕар бар РґРёРёСЂ СЌР±РёС‚. Уопсайынан, РєРёРЅРё РєСѓСЂСѓСѓРє итинник кыра СЃРѕТ•СѓСЃ дьиктилэрдээх ТЇТ»ТЇ. Билигин РњРѕСЃРєРІР°Т•Р° министиэристибэҕэ үлэлии сылдьар буолуон СЃУ©Рї СЌР±РёС‚, РѕР» оннугар манна олорор СѓРѕРЅРЅР° арыгылыыр. РЈСЂСѓСѓС‚-СѓСЂСѓС‚, ТЇРіТЇСЃ сыл анараа өттүгэр, киниттэн – Глазуновтан итэҕэһэ СЃСѓРѕС… улахан С…СѓРґСѓРѕТ»СѓРЅРЅСЊСѓРє тахсыан СЃУ©Р±У© ТЇТ»ТЇ, У©СЃСЃУ© Р±ТЇС‚ТЇРЅ РґСЊРёСЌ РєСЌСЂРіСЌРЅРёРЅСЌРЅ былыр ТЇР№СЌТ•СЌ кыраныысса таһыгар олорор буолуохтаахтарын РєРёРЅРё СѓСЂСѓТ»СѓР№РґСѓСѓСЂСѓРЅ бырахпыт, онтон аны архитектураны бырахпыт, РґСЊРёТҐСЌСЂ, РњРѕСЃРєРІР° РєРёРёРЅРёРіСЌСЂ РєРёРЅРё бырайыактаабыт дьиэтэ турар СЌР±РёС‚, РґРѕТ•РѕСЂРѕ буоллаҕына РєРёРЅРё РѕТҐРѕСЂРѕРЅ Р±РёСЌСЂР±РёС‚ ханнык СЌСЂСЌ бырайыактарынан миниистиргэ тиийэ ТЇТЇРјРјТЇС‚, РѕР» оннугар тугу РґР° ылбатах, РјРёСЌС…СЌ туох РґР° наадата СЃСѓРѕС…, барыта баар РґРёРёСЂ ТЇТ»ТЇ. Дьэ ити РєСѓСЂРґСѓРє РјРёРЅ Р±СЌР№СЌРј С…РѕСЃРїРѕСЂ РєРёРЅРё РєСЌРїСЃРёРёСЂРёРЅ истэн олорбутум, РѕРЅСѓ барытын РјРёСЌС…СЌ тоҕо РєСЌРїСЃРёРё сатыырын С‚У©СЂТЇС‚ У©Р№РґУ©У©Р±У©С‚У©Т•ТЇРј, оттон РєРёРЅРё РєСЌРїСЃСЌСЌ РґР° РєСЌРїСЃСЌСЌ буолбута СѓРѕРЅРЅР° РѕР» тухары РјРёРЅ СѓСЂСѓТ»СѓР№Р±СѓРЅ РєУ©СЂУ©СЂУ©. Онтон РєСЌРјРЅРёСЌ-РєСЌРЅСЌТ•СЌСЃ тохтообута, РѕРЅРЅРѕ СЌСЂСЌ РјРёРЅ Рдуард Михайлович «Аргументы Рё факты» хаһыакка СЃСѓСЂСѓР№Р±СѓС‚ СЃСѓСЂСѓРіСѓРЅ ааҕарын истибитим. Оттон Борис Александрович РѕРЅСѓ истибэт быһыылааҕа. РљРёРЅРё РґРёСЂРёТҐ санааҕа ылларан саҥата СЃСѓРѕС… соҥуоран олороро. РРјРёСЌ РјРёРЅ СѓСЂСѓТ»СѓР№Р±СѓРЅ көрбүтэ СѓРѕРЅРЅР° эппитэ:
– Кини ити эйигиттэн сылтаан барыан баҕарбат. Кини өссө маннык үөрэнээччилэнэ илигэ.
* * *
Александр Степанович сарсыҥҥытыгар тута ити уруһуйбун аҕал диэн модьуйбута. Мин сүтэрбитим диэбитим, онуоха кини оччоҕо үөрэнэ барыаҥ диэн хаһыытаабыта. Онно биирдэ көрдөрбүтүм, кини өр баҕайы олорбута, адьас хамсаабатаҕа даҕаны. Онтон өрө тыыммыта уонна эппитэ:
– Борька албыннаабатах эбит ээ. Оттон мин кини миэхэ албыннаһар дии санаабытым.
Онтон миигин өрө көрөн таһаарбыта:
– Ол аата, туох да диэбит иһин, сатаан көрөр эбиккин ээ. Уонна бэйэҥ шланга буолан кубулунаҕын.
– Мин кубулумматаҕым.
– Саҥарба! Хата, эт эрэ, хаһан бүтэһигин училищеҕа киирэ сылдьыбыккыный?
– Мин дуо?
– Миэхэ акаары курдук көстө сатаама.
– Р?РєРєРё хонуктааҕыта.
– Тоҕо?
– Биир уолга харчы биэриэхтээх этим.
– Дьэ онно хайдаҕый?
– Үчүгэй.
– Аркадий Андреевиһы көрсүбүтүҥ дуо?
– Кими?
– Үөрэх СЃСЌР±РёСЌРґРёСЃСЃСЌР№РёРЅ. РРЅ тугуй, Р±ТЇРіТЇРЅ РјРёРёРіРёРЅ соруйан кыынньыы сатыыгын РґСѓРѕ?
– Суох, мин, кырдьык, кини аатын умнубуппун. Биһиги кинини тэбиэн диэн ааттыыбыт.
– Силэ бырдаҥалыыр дуо?
Александр Степанович сонньуйан ылбыта, онуоха бүтүн бэйэтэ үрүллүбүт аарыма саарык курдук култараҥнаан ылбыта.
– Өссө хайдах курдук!
– Өйдөнөр. Р?тиҥтиҥ тиһэҕэр У©СЃСЃУ© ыраах силлиэҕэ. Дьэ РѕРЅРѕРЅ РєРёРЅРёРЅРё РєУ©СЂСЃТЇР±ТЇС‚ТЇТҐ РґСѓРѕ?
– Көрсөн.
– Туох диэбитэй?
– Оччо СЃСѓРѕС…. РР№РёРіРёРЅ ыйыппыта.
– Ону туох диэбиккиний?
– РР№РёРіРёРЅ ыалдьар диэбитим.
– Ыалдьар даа? Оо дьэ акаары! Киниэхэ кырдьыгы этиэххэ баара. Онтон атын кини эйигин сиэҕэ. Ордук дириэктэр буоллаҕына.
Онтон ыла мин үөрэх сэбиэдиссэйин аатын умнубатаҕым. Тоҕо диэтэххэ, Александр Степанович сыыспатах этэ. Аркадий Степанович, кырдьык, дириэктэр буолбута. Билбэтим – баҕар, миниистир доҕорун атын үлэҕэ анаабыттара, эбэтэр Александр Степанович бэйэ оҥорбут кыһыл арыгыта утаҕы ордук ханнарыа дии санаабыта дуу. Аҕам оҕо эрдэхпинэ, «Массандра» диэн соҕурууҥҥу олус үчүгэй кыһыл арыгы баар диирэ. Тоҕо эрэ мин ол арыгы аатын өйдөөн хаалбытым. Мин ол мороженайдааҕар минньигэс буолуо дии санаабытым. Баҕар, дириэктэр ол арыгыны иһээри уолугар барбыта буолуо. Билбэтим. Кини миэхэ уруһуйдуургун быраҕыма диэбитэ. Бырахтахпына, кэлэн төбөбүн быһа тардыах буолбута. Чопчута – баскын диэбитэ.
– РРЅ РјРёРёРіРёРЅ У©Р№РґУ©У©С‚ТЇТҐ РґСѓРѕ? Таҥара РѕРЅРЅСѓРєРєР° СЌСЂСЌ тиэрпэтин, быраҕыма. Быраҕыаҥ даҕаны РјРёРЅ СЌРЅ баскын СЌСЂСЌ Р±С‹Т»Р° тардыам СЃСѓРѕТ•Р°.
Ол эрээри кини кэлбэтэҕэ. Оттон мин тута кэриэтэ уруһуйдаабат буолбутум, тоҕо диэтэххэ, кини кырдьык эппитэ буолуо дии санаабытым. Кинини хас да ый күүппүтүм. Онтум баара – сыбыс-сымыйа эбит. Кини мин ааппын да умнубут буолуохтаах.
Оттон Аркадий Андреевич СЃРѕРЅРЅРѕ тута РјРёРёРіРёРЅ иитиигэ ылсыбытынан барбыта. РћР» РёТ»РёРЅ, Р±СЌР±РёСЌСЃРєСЌ тутаат, РјРёРЅ бастакынан байыаннай комиссариакка барбытым. РљРёРј РґР° билбэт этэ буоллаҕа РґРёРё, РѕР» хайдах түмүктэниэн. РћРЅРЅРѕ СЌР±РёРё Рдуард Михайлович РјРёРёРіРёРЅ олох сордообута.
* * *
– Р?Т»РёС‚ СЌСЂСЌ, Костя! – БТРхоҥнубутугар Генка кулгаахпар хаһыытаабыта. – Дембеллэнэн баран, СЌРЅ РєРёРёСЂРёРЅРЅСЊСЌТҐ Р°Т•Р°ТҐ сымыытын Р±С‹Т»Р° тардыахпытын баҕараҕын РґСѓРѕ? РСЌ, Пашка? РћР» акаары сымыытын Р±С‹Т»Р° тардабыт РґСѓРѕ?
Мин баспын быһа илгистибитим, тоҕо диэтэххэ мотуор тыаһын баһыйа сатаан хаһыытыахпын баҕарбатаҕым. Онуоха эбии, биһигини кытары тоҕо эрэ дивизия ыстаабыттан кэлбит капитан айаннаан иһэрэ. Кинини кытта өссө прапорщик Демидов баара. Кини хаһан да биһигини кытары БТР-га олорсооччута суох этэ.
Генка эмиэ кинилэр диэки көрбүтэ, онтон миэхэ төҥкөйөн кулгаахпар хаһыытаабыта:
– Дөйүөрбэ разведчиктар, блин! Чеченнэргэ харчыларын аахса баран иһэллэр – биһиги Страпромысловскайы буомбалаабатахпытына, кимиэхэ төһө тиксэрий диэн. Кинилэр онно хампарыйа сытыйбыт ниэби хачайдыыр тэриллэрэ баар.
Мин капитан диэки көрбүтүм, ол эрээри кини Генканы истэр кыаҕа суоҕа, төрүт ыраах олороро. Прапорщик Демидов трофейнай плеерин истэрэ. Бу иннинэ икки хонуктааҕыта уолаттар снайперы туппуттара уонна бэһис этээстэн бырахпыттара. Оттон плеерин Демидовка биэрбиттэрэ. Кинини кытары албыннаспыт ордук. Кини өссө аармыйаҕа кэлиэн инниттэн хааччыйыы эйгэтигэр үлэлээбит этэ.
– Хайа, буойун, – Генка Серегаҕа ордоотообута. – Өссө төһө өр люгу аһа сатаан мэйиигин сордуугун?
– Аһыллыбат дии.
Серега күүһэ баарынан тутааҕы тардыалыыра.
– Халбарый эрэ, абааһы баара! Көр эрэ. Маннык гыныахха наада. Өйдөөтүҥ!
Генка люгу арыйан баран, эмиэ Сереганы күлүү гыммыта:
– РР№РёСЌС…СЌ туох РґР° сатаммат. РЎСЌСЂСЌРЅ, Р±РёРёСЂ миэстэҕин Р±С‹Т»Р° ытыахтара. Дьиэҕэр тугу илдьэ барыаххыный? Аптамаат маҕаһыынынан кыргыттары кэйиэлиэҥ РґСѓРѕ? РСЌ, СЌСЌ, РѕРЅРЅРѕ олорума! РљСЌР» манна. Люгунан бык СЌСЂСЌ.
Уол сибиэни көрбүттүү, кини диэки көрбүтэ.
– Тоҕо быччаччы көрдүҥ? Чэ, таҕыс диибин.
– Онно снайпердар бааллар ээ.
– Онно тугуй? Оттон СЌРЅ манна олоруоххун баҕарбытыҥ РґСѓРѕ? Таҕыс РґРёРёР±РёРЅ СЌСЌ, РјРёРЅ СЌР№РёСЌС…СЌ. Билигин үлтүрүйбүт дьиэлэри ааһыахпыт. Манна куһаҕан тыыннар мэлдьи «тигээйилээх» олорооччулар. УЁСЃРєУ©С‚ТЇРЅ граната СЌСЂРєРёТҐТҐСЌ сааллан дэлби тэптэҕинэ, саатар СЌРЅ тыыннаах таһырдьа эһиллиэҥ. Оччоҕо РѕР№РѕРЅ туран Р±РёТ»РёРіРёРЅРё хостуоҥ. УЁР№РґУ©У©С‚ТЇТҐ? РљРёРј хамсыыры СѓСЂСѓС‚ таһаараар. Р?һиттиҥ РґСѓРѕ РјРёРёРіРёРЅ? Чэ ТЇУ©Т»СЌ таҕыс.
Серега люктан быһаҕаһыгар диэри быкпыта уонна тохтообута. Генка таһырдьаны көрөр хайаҕаска сыстыбыта.
– Үлтүрүйбүт дьиэлэргэ чугаһаатыбыт! – РґРёСЌРЅ рацияҕа хаһыытаабыта. – Р?стэҕит РґСѓРѕ? Утуйан хаалбыттар РґСѓСѓ, РѕРЅРЅРѕ? Чугаһаатыбыт. РўСѓРѕС… СЌРјСЌ буоллаҕына, хаххалаарыҥ. Р?РєРєРё СЃТЇТЇСЃ миэтэрэ хаалла… РЎТЇТЇСЃ Р±РёСЌСЃ СѓРѕРЅ.. Сүүс… Барыта этэҥҥэ курдук… Арааһа, манна РєРёРј РґР° СЃСѓРѕС… быһыылаах… Биэс СѓРѕРЅ миэтэрэ хаалла… Аастыбыт даҕаны… Биһиэхэ манна чуумпу… РўСѓРіСѓР№? РЎСѓРѕС…, барыта этэҥҥэ, РґРёРёР±РёРЅ мин… Чуумпу манна, чуумпу…
* * *
Тыас ынырык этэ, мин өрө ыстанаат атахпар тура түспүтүм. Сонно тута сууллубутум. Охсуу күүһүттэн төбөм иһэ куолакалы охсубуттуу лүҥкүнээбитэ. Харахпар кураанах бытыылка көстөрө. Аттыгар өссө биир сытара. Мин олору илиибинэн таарыйбытым, онно бэйэ-бэйэлэригэр охсуллубуттара. Маннык сытар үчүгэйэ. Муоста сөрүүн этэ. Мин линолеумҥа сэҥийэбинэн сыстыбытым уонна харахпын симпитим. Хамсаамыахха эрэ…
Р?ти РєСЌРјТҐСЌ РєРёРј СЌСЂСЌ ааны лүҥсүйбүтэ. Арааһа, тэбиэлииллэр быһыылааҕа. Адьас С‚У©Р±У©Т•У© биэртэлиир РєСѓСЂРґСѓРіР°.
Мин олорбутум, харахпын аспытым уонна оргууй туран барбытым. Хайдах эрэ гынан – эмискэ хамсанымыахха наада. Оччоҕо хотуолуом суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, ону ыраастыыр эрэйэ бэрт буолуо. Мин элбэхтэ төҥкөҥнүүр кыаҕым суох.
Ааны эмиэ күүскэ лүҥсүйбүттэрэ. Туохха ити үлүгэрдээх ыксаатылар? Мин суһал поезд үһүбүн дуо?
Тыыннара да быстыбат ээ, түүннэри эйиэхэ кэлээччилэр уонна ааны тэбиэлээччилэр. Хас чаас эбитэ буолла? Уонна хаһыс чыыһыланый?
Атаххыт быһа сытыйбат ээ.
– РТ•СЌСЂРґСЌ!  – диэбитэ Генка, ааны аспыппар. – РћРѕ РґСЊСЌ, СЃРёСЂСЌР№-харах Р±У©Т•У©Т•ТЇРЅ РґРёРё, Шарапов.
РњРёРЅ сиэркилэҕэ РєУ©СЂТЇРЅТЇУ©С…РїТЇРЅ баҕарбытым, онтон СѓРѕРЅ хонуктааҕыта Ольгаҕа илдьибиппин У©Р№РґУ©У©Р±ТЇС‚ТЇРј. Рбэтэр СѓРѕРЅ РёРєРєРё хонуктааҕыта РґСѓСѓ.
– Оо, Р±РёТ»РёСЌС…СЌ манна олус РґР° ыһыллыбыттоҕуллубут! – диэбитэ РєРёРЅРё С…РѕСЃРєРѕ ааһан РёТ»СЌРЅ. – Рмтэнээччибит тыыннаах киһитээҕэр өлбүккэ маарынныыр. Оттон РјРёРЅ тоҕо ааны аспатый РґРёРёР±РёРЅ СЌСЌ.
– Онно олор.
– РСЌ СЃСѓРѕС…, хамандыыр. РњРёРЅ турбутум РѕСЂРґСѓРє. РћР№РѕТ•СѓРј Р±Сѓ джинсыны СЃСѓР±Сѓ аҕай атыыласпыта.
– РСЌ, РєРёСЌСЂ Р±СѓРѕР»! – диэбитим РјРёРЅ, хаттаан муостаҕа олоро-олоро.
– РРЅ адьас РёСЌРґСЌР№РґРёТҐ РґСѓРѕ?
– Мээрилээмэ диибин. Көрбөккүн дуо – куһаҕаммын?
– Көрөбүн. Р?спитиҥ У©СЂ буолла РґСѓРѕ?
– Билбэппин. Р?РєРєРё нэдиэлэ. Р‘ТЇРіТЇРЅ хаһыс чыыһыланый? РЈРѕРЅРЅР° СЌРЅ, уопсайынан, тоҕо С‚ТЇТЇРЅ кэллиҥ? Билигин У©СЃСЃУ© С‚ТЇТЇРЅ буолбат РґСѓРѕ?
– Дьэ, эмиэ эттиҥ дии, хамандыыр! Киэһэ тоҕус чаас. Мин эйиэхэ, ити быыһыгар, иккис күммүн эрийэ сатыыбын. Төлөпүөнүҥ хайдах буолла?
Кини төлөпүөн холбонор розеткатыгар төҥкөйөн туура тардыллыбыт сунууру ылбыта.
– Өйдөнөр. Тас эйгэ сордоото дуо?
– Мээрилээмэ.
– Онтон бэҕэһээ ити ыалгар Светланаҕа эрийбитим.
– Ольгаҕа.
– РСЌ, РјРёСЌС…СЌ СЃРёРЅ Р±РёРёСЂ. РљРёРЅРё СЌРЅ арыгылыы сытаргын эппитэ. РўРѕТҐСЃСѓР№Р° сатаабыта. РўСѓТ»Р° СЃСѓРѕС… диэбитэ.
– Мин истибэтэҕим.
– Дьэҥкэ буоллаҕа. Мин бэйэм сутуругум иһиэр диэри эттээтим. Быһатын, тур хомун. Мөссүөҥҥүн оҥоруохпут. Мин эйиэхэ хонуоҕум, онтон сарсын Пашкаҕа тиийиэхпит уонна Москваҕа барыахпыт. Кини массыыната алдьаммыт, эйигинэ суох миигин кытта биир джипкэ айанныа суоҕа. Кинини хайдаҕын бэйэҥ билэҕин дии.
Мин нэһиилэ төбөбүн көтөхпүтүм.
– Москваҕа тугу СЃРёРё барабыт РѕР»? РТ»РёРіРё эйэлэһэр санааланныгыт РґСѓРѕ?
Кини миигин көрөн тура түспүтэ уонна чочумча тугу да саҥарбатаҕа.
– Оо дьэ, эттэҕиҥ ээ! Тугуй, эн өссө билбэккин дуо? Пашка эрийбэтэҕэ дуо? Төлөпүөҥҥүн хаһан араарбыккыный? Кини эрийбэтэҕэ дуу?
Мин өндөйөн, кини иннигэр муостаҕа олорбутум. Төбөм иһэ Пасха күнүнээҕи куолакал курдук лүҥкүнүүрэ.
– Ким эрэ эрийбитэ да, туруупканы ылбатаҕым. Төбөм ыалдьар этэ.
– Дьэ, СЃРѕСЂРґРѕРјРјСѓС‚ РєРёТ»РёРіРёРЅ РґРёРё. Серега СЃТЇРїРїТЇС‚, оттон СЌРЅ буоллаҕына билбэккин. Сарсын РєРёРЅРёРЅРё РєУ©СЂРґТЇТЇ барыахпыт. РРЅ арыгыҥ орто РґСѓРѕ?
Серега хаһыс да сүтүүтэ. Кини дембеллэммиппит кэннэ хайдах эрэ табыллыбатаҕа. Пашка курдук дуу, мин курдук дуу буолбатаҕа. Оттон Генка курдук хайдах да буолар кыаҕа суоҕа. Бастаан көмөлөһөн көрбүппүт. Үлэ булбуппут. Онтон атын үлэни. Тиһэҕэр Генка ол дьону кытары көрсөрүм ынырык кыбыстыылаах диэбитэ. Быһата – кинилэр итэҕэйбиттэр, онтон кини буоллаҕына Сереганы анньан биэрбит. Кинилэр Генкалыын элбэх харчылаах дьыалаҕа ылсыахтарын баҕарбыттар үһү. Ол иһин биһиги Серегаҕа көннөрү харчы эрэ биэрэр буолбуппут. Сороҕор мин, сороҕор Пашка. Генка эмиэ биэрэр этэ. Ол эрээри туһата суоҕа. Серегаҕа биир мөһөөх буоллун, икки сүүс бакса буоллун – тута бүтэрэ. Киниэнэ барыта хайдах эрэ этэ.
Бастаан кини син үчүгэй дьоннуун сылдьар курдуга. Олоро түһэн кыратык иһэр буоллуннар – туох буолуой? Онтон хаамаайылар көстүтэлээн барбыттара. Тоҕо диэтэххэ, кини дьиэлээх этэ. Уонна соҕотоҕун олороро. Саҥаһа бастаан киирсэ сатаабыта, ол эрээри сотору Калуга уобалаһыгар дьиэ атыыласпыта уонна киниэхэ эппитэ – бырастыы гын, кырдьар сааспар миэхэ маннык эрэй наадата суох. Оттон Серега үлэлиэн адьас баҕарбата. Ардыгар биири этэрэ, сороҕор атыны туойара. Салайааччым – сүөһү эбэтэр үлэм – дьаабы. Куруутун туга эрэ табыллыбата. Бүтэһигин биһиги Пашкалыын кинини адьас ханнык эрэ үөдэн айаҕыттан хостообуппут. Домодедовоҕа дьэлликтии сылдьара. Киһи уҥуоҕун билиитэлэрин уурар хосторугар утуйар эбит этэ.
Онон, туох да саҥа суоҕун кэриэтэ этэ. Ол эрээри Генка – Серега саҥаһа адьас дьиҥнээх аймалҕаны тарта диэбитэ. Киниэхэ үстэ эрийэ сылдьыбыт уонна наар ытыыр үһү. Кинилэр аймахтан ким эрэ Москваҕа кэлэ сылдьыбыт уонна киниэхэ Серега дьиэтигэр атын дьон олороллор диэбит. Ааны аспатахтар уонна Серега туһунан төрүт кэпсэтиэхтэрин баҕарбаттар үһү.
– Быһата, РєРёРЅРёСЌС…СЌ Сереганы өлөрбүттэр СЌСЂСЌ РґРёСЌРЅ санаа РєРёРёСЂСЌСЂ. Кырдьар сааһыгар У©Р№У© хамсаан СЌСЂСЌСЂ быһыылаах. Кинилэргэ У©СЂТЇТЇ араас солуута СЃСѓРѕС… санаалар РґСЊСЌ киирэллэр. РРјСЌСЌС…СЃРёРЅ РѕТ•СѓСЂСѓРѕРєРєР° олус үлэлээбит быһыылаах. РљУ©Р»У©РїТЇРЅСЌРЅРё ТЇТЇРЅРЅСЌСЂСЌРЅ атыылыыра буолуо.
– Бастаан киниэхэ барбаппыт дуо? – диэбитим мин. – Кини хаһан бүтэһигин Сереганы көрсүбүт үһүнүй?
– РСЌ чэ, балыыҥкалаама! Сарсын РњРѕСЃРєРІР°Т•Р° барабыт. РњРёРЅ эйиэхэ – арыгы баар РґСѓРѕ РґРёРёР±РёРЅ СЌСЌ? Халадыынньыкка туох РґР° хаалбатах.
Фрязиноҕа СѓРѕРЅ Р±РёРёСЂ саҕана тиийбиппит. Халлаан дьаабы этэ, РѕР» РёТ»РёРЅ айаммыт бытаарбыта. РРјРёСЌ РґР° ардыыра, СЌРјРёСЌ РґР° хаардыыра. Хаста РґР° тохтуурга тиийбиппит.
* * *
Пашка дьиэтин таһыгар Генка миэхэ төлөпүөнүн үҥүлүппүтэ.
– РС‚ РєРёРЅРёСЌС…СЌ, эмэһэтин С‚ТЇСЂРіСЌРЅРЅРёРє С…РѕТҐРЅРѕСЂРґСѓРЅ.
Биэс мүнүүтэнэн Пашка саҥата СЃСѓРѕС… РєСЌРЅРЅРёРєРё олбоххо олорбута, РјРёРёРіРёРЅ санныга охсубута СѓРѕРЅРЅР° тута таһырдьаны одууласпыта. Р?ти РёРЅРЅРёРЅСЌ хаһан РґР° олбуорун РёТ»РёРЅ РєУ©СЂР±У©С‚У©С… РєРёТ»РёСЌС…СЌ дылы. Адьас олоҕун тухары РґР° РєУ©СЂР±У©С‚У©С… РєСѓСЂРґСѓРіР°.
– Дьонуҥ хайдахтарый? – олбохпор эргиллибитим.
Кини саннын эрэ хамсаппыта.
Р?ти харчы туһуттан айдаан кинилэр РёРєРєРё ардыларыгар улахан тыҥааһыны үөскэппитэ. Кинилэр Генкалыын Р±СЌР» биисинэстэрин үллэстэргэ быһаарбыттара. Адьас РєУ©СЂСЃТЇР±СЌС‚ буолбуттара. Арыгыны РґР° атын-атын хампаанньаҕа иһэллэрэ. РћР» гынан баран – Р±Сѓ Фрязиноттан РёРєРєРёСЌРЅ ханна барыахтарай? Хампаанньаларыгар РґР° бары Р±РёРёСЂ РґСЊРѕРЅ этилэр. РћР» РёТ»РёРЅ, СЌРјРёСЃРєСЌ РєУ©СЂСЃУ© С‚ТЇСЃРїСЌС‚ туһуттан, барытын СЌСЂРґСЌ билиэхтэрин наада этэ. Онто СЃСѓРѕС… РѕР» тугунан түмүктэрин РєРёРј билиэ баарай. Пашка сөбүлээбэппин РґРёРёСЂ даҕаны, арыгыны олус элбэҕи РёТ»РёСЌРЅ СЃУ©Рї. Р?РєРєРё бытыылканы баҕас РёТ»СЌСЂ. РЎРѕСЂРѕТ•РѕСЂ ТЇТ»ТЇ даҕаны.
Р?тирэн баран РјРёСЌС…СЌ кэпсииллэриттэн У©Р№РґТЇТЇСЂР±ТЇРЅСЌРЅ, ханнык СЌСЂСЌ Р±РёСЌСЃ СѓРѕРЅ тыһыынча баксаттан сылтаан дьыала итинник СЌСЂРіРёР№СЌРЅ тахсыбыт. Биллэн турар, элбэх харчы, РѕР» СЌСЂСЌСЌСЂРё манныкка тиийэр СЃУ©Рї ТЇТ»ТЇ РґСѓРѕ? РњРёСЌС…СЌ тиийэн олоппоско РёСЌТ•СЌТҐРЅРёРё олорон Р±РёРёСЂРё мээрилииллэр: СЌРЅ билэҕин РґРёРё, РјРёРЅ РєРёРЅРёРЅРё хайдах РґР° албынныыр кыаҕым СЃСѓРѕТ•СѓРЅ? Билэҕин буолбат РґСѓРѕ? Чэ, СЌС‚ СЌСЂСЌ?
РњРёСЌС…СЌ итинник кэпсэтиилэр наадалаахтар этэ! РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, кинилэртэн хайалара РґР° уоскуйан Р±РёСЌСЂР±СЌС‚ этэ. РњРёСЌС…СЌ кэлэллэр СѓРѕРЅРЅР° У©СЃСЃУ© РјРёРЅ арыгыбын иһэллэр. РЈРѕРЅРЅР° оттон, саамай СЃТЇСЂТЇРЅСЌ, РјРёРЅ хайалара харчыны ылбытын билбэппин СЌР±СЌСЌС‚. Кинилэр бастаан Р±РёРёСЂРґРёРё бэйэлэригэр кыраныысса таһыгар РёРєРєРё РґСЊРёСЌ атыылаһаары гыммыттар этэ. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, Р±РѕСЃС…Рѕ кэлбит, халлаантан С‚ТЇСЃРїТЇС‚ харчы этэ, РєРёРј даҕаны, уопсайынан, маннык буолуо диэбэтэх – Р±РёРёСЂ дьыала наһаа табыллан хаалбыт. Онтон Р±РёСЌСЃ СѓРѕРЅ тыһыынча РёРєРєРё РґСЊРёСЌТ•СЌ тиийбэт, Р±РёРёСЂ СЌСЂСЌ РґСЊРёСЌРЅРё атыылаһыахха СЃУ©Рї РґРёСЌРЅ билбиттэр. РћР» РёТ»РёРЅ РѕРЅСѓРѕС…Р°-маныаха РґРёСЌСЂРё ууран СЌСЂРёСЌС…С…СЌ дэспиттэр. Онтон РѕР» харчы ханна РґР° барбыта биллибэккэ симэлийэн хаалбыт. Р?РєРєРёСЌРЅ РјРёРЅ ылбатаҕым дииллэр. Пашка РєСЌСЂРіСЌРЅСЌ Генкаҕа дьиэтигэр тиийэн тугу СЌСЂСЌ кэпсэппиттэр. Генка РѕР» туһунан РєСЌРїСЃРёСЌРЅ баҕарбат этэ, оттон Пашка итирдэҕинэ хабырынар СЌСЂСЌ этэ. РљРёРЅРё РѕРЅРЅСѓРє акаары кэмэлдьилээх.
Быһата – саах курдук дьыала. Мас төбөтүгэр умньаммыт саах кэриэтэ.
Ол иһин билигин Пашка төрөөбүт-үөскээбит Фрязинотын түннүгүнэн көрөр. Олус итэҕэтиилээхтик умсугуйан туран. Оттон Генка джибин массыына быраабын ыларга туттарсар курдук ыытан иһэр. Мин буоллаҕына кини аттыгар – массыына ыытарга үөрэтэр инструктор курдук олоробун. Ол гынан баран массынаны адьас сатаан ыыппаппын. Уонна түннүгүнэн элэҥниир Фрязино даҕаны миигин төрүт умсугуппат.
– Бу туоххунуй? – дии-дии, халлаан күөҕэ тастаах кинигэ оҕотун муостаттан ылабын.
– Биир өй аҥаардаах бэлэхтээбитэ, – диир Генка. – Америкаҕа олорор ханнык эрэ миссионер. Таҥараҕа үҥэр дьиэлэригэр биһиэхэ миэбэл сакаастаабыта.
«Биһиэхэ» дииригэр кини Пашка массыынаҕа олоруоҕуттан аан бастаан суолуттан хараҕын арааран, кэннин хайыһан ылбыта. Хайыһыа дуо, хайдах эрэ оннук хамсанан ылбыта.
РњРёРЅ РєРёРЅРёРіСЌРЅРё ортотуттан арыйан харахпар туох түбэспитин аахпытым: В«Р?скариот РґРёСЌРЅ ааттаммыт Р?СѓРґР°Т•Р° сатана киирбитэ РґРёРё, СѓРѕРЅ РёРєРєРё апостолтан Р±РёРёСЂРґСЌСЂРёРіСЌСЂВ».
– Манна бырах, – Генка бардачогу арыйбыта. – Кэргэммэр биэриэм баара. Кини кэнники кэмҥэ итинник туһата суоҕунан үлүһүйдэ.
– Тохтоо, – диибин мин. – Өссө көрө түһүүм.
* * *
Аҕам, хаһан СЌСЂСЌ, РѕТ•Рѕ СЌСЂРґСЌС…РїРёРЅСЌ эппитэ: В«Рлбэхтик ааҕыма, хараххын мөлтөтүөҥ». Оттон РјРёРЅ онто РґР° СЃСѓРѕС… элбэхтик аахпат этим. Аҕыйахтык даҕаны аахпатым. РљРёРЅРё РєРёРЅРёРіСЌ тута сылдьарбын РєУ©СЂУ©СЂТЇРіСЌСЂ, РѕРЅСѓ РјРёРЅ таах РјСЌСЌРЅСЌ илиибэр ылбытым. РћР» РёР№СЌРј кинигэтэ, хайдах баайарга ТЇУ©СЂСЌРЅСЌСЂ РєРёРЅРёРіСЌ этэ. Араас күрүчүөктэр, биэтилэлэр. РўРѕТ•Рѕ РѕРЅСѓ арыйбыппын билбэппин. Арааһа, чуҥкуйдаҕым буолуо. РћР» РєСЌРјТҐСЌ аҕам кэлбитэ. Уонна – элбэҕи ааҕыма диэбитэ.
Бэлисипиэт туһунан эттэххэ, эмиэ итинник этэ. Мээчиги үрдэрэргэ үөрэтиигэ эмиэ ол хатыланара. Ол эбэтэр хайдах эрэ туох да суох курдук буолан тахсар. Мээчик даҕаны, бэлисипиэт даҕаны, аҕам түһэҕэ даҕаны. Мин эмиэ суохпун. Ол оннугар ыалларбыт оҕолоро бааллара. Аҕам наар кинилэр бэлисипиэттэрин тутар этэ. Кэннилэригэр турар уонна багажнигыттан тутар. Онтон миигиттэн: тутабын дуо диэн ыйытар. Мин куруутун суох диэччибин. Тоҕо диэтэххэ, соҕотоҕун буоларыҥ быдан ордук. Дьиэҕэр кэлэҕин уонна көҕөрбүт сиргин улахан ньуосканан аалаҕын. Оттон аҕаҥ хаһыаты хачыгыратар, эйигин көрөр уонна этэр: ити кэнниттэн ньуоскаҕын хайаан да сууйаар.
Ол иһин, Серега дьиэтигэр ааны ким да арыйбатаҕар Генка, арааһа, мин аҕабар бара сырыттахпытына сатаныыһы диэбитигэр, ол кирдээх подъезд от күөҕэ истиэнэтин таһыгар кинини утары көрөн туран, туох диэхпин билбэтэҕим.
– Тоҕо мэндээриччи РєУ©СЂРґТЇТҐ? – диэбитэ РєРёРЅРё. – РўРѕТ•Рѕ саҥарбаккын? РРЅ итирэн баран Р±СЌР№СЌТҐ эппитиҥ РґРёРё, РєРёРЅРё РњРѕСЃРєРІР° мээрийэтигэр үлэлиир РґРёСЌРЅ. РљРёРЅРёСЌС…СЌ барыахха, кэпсэтиэххэ. РљРёРЅРё РѕРЅРЅРѕ Р±Сѓ РґСЊРёСЌ атыыламмыт РґСѓСѓ, СЃСѓРѕС… РґСѓСѓ РґРёСЌРЅ билиэҕэ. РљРёРј, хаһан атыыласпытый. Дьиэтэ-уота СЃСѓРѕС… хаамаайыларга сыһыаннаах туох СЌСЂСЌ сулууспалаахтара РґР° буолуо. Регистрация… Уопсайынан, тугуй-ханныгый. Бардыбыт. Онто СЃСѓРѕС…, Р±РёСЂРёСЌРјСЌ ыгар.
– Мин кинини уон сыл көрбөтөҕүм.
– Онно тугуй? Дьэ РєУ©СЂТЇУ©ТҐ буоллаҕа. Сыыҥкын СЃРёСЌРЅ Р±ТЇС‚! Биһиэхэ киниттэн атын РєРёРј даҕаны Серега дьиэтин туһунан эппиэти Р±РёСЌСЂРёСЌ СЃСѓРѕТ•Р°. Онтон РѕРЅСѓ билбэккэ СЌСЂСЌ, РґСЊРёСЌТ•СЌ РєРёРёСЂСЌ сатыыр С‚У©СЂТЇС‚ сатаммат. Биһиги Р±Сѓ РґСЊРёСЌТ•СЌ РєРёРј олорорун билиэхпитин наада. Р?тиэннэ, ТЇУ©РґСЌРЅ баара, кинилэр манна хайдах киирдилэр. Чэ, чэ, аадырыһын СЌС‚.
Мин Пашка диэки көрбүтүм, ол эрээри кини ити кэмҥэ атын сир диэки хайыспыта.
* * *
– РТ»РёРіРё РєРёРјРёСЌС…СЌ наадыйаҕыт? – диэбитэ ааны арыйбыт СЌРґСЌСЂ дьахтар.
Куттаммыта. Онто куолаһыттан биллибитэ. Биһиги үһүөн кини иннигэр бандьыыттар курдук турарбыт. Мин Генка кэннигэр саһа сатаабытым. Саатар сирэйбин кистээри.
– РСЌ, Р±Сѓ СЌРЅ, Костя! – диэбитэ аҕам, дьахтар кэнниттэн РєУ©СЂТЇРґТЇУ©СЂРіСЌ РєУ©СЃС‚У© С‚ТЇТ»СЌСЌС‚. – РљРёРёСЂ. РљРёРёСЂРёТҐ, уолаттар, бары.
Мин Генка кэнниттэн тахсан кэлбитим, онно аҕам миигин күүскэ бобо кууһан ылбыта.
– Дьэ кэллиҥ дии. Оттон мин эйигин күүппүтүм ыраатта.
* * *
РљРёРЅРё арыгыта ыарахан сыаналаах этэ. Р?мпортнай этикеткэлээх СѓРѕРЅРЅР° кыраһыабай бытыылкалаах. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё аҕыйах. РЈРѕРЅ Р±РёСЌСЃ СЌСЂСЌ мүнүүтэҕэ тиийбитэ.
– Марина, биһиэхэ өссө буокката атыылас эрэ, – диэбитэ аҕам. – Онтон атын манна биһиги бары утатан иэдэйиэхпит.
– РРЅ сарсын мунньахтааххын, – диэбитэ дьахтар, РјРёРЅ РґРёСЌРєРё РєУ©СЂР±У©РєРєУ© буола сатыы-сатыы.
– Ону У©Р№РґТЇТЇР±ТЇРЅ. Бар, РєУ©РјТЇТ»ТЇУ©Рј, атыылас. РњРёРЅ уолбун кытта РґСЊСЌ РєСЌРјРЅРёСЌ-РєСЌРЅСЌТ•СЌСЃ арыгы РёТ»РёСЌС…РїРёРЅ наада. РўРѕТ•Рѕ СЌРЅ бачча У©СЂ кэлэ сылдьыбатаххыный? РСЌ, Костя?
– Дьыала элбэх, – диэбитим мин.
– Оттон РјРёРЅ наар бырааттаах балтыгын РєУ©СЂРґУ©СЂТЇУ©С…РїТЇРЅ баҕарар этим. РРЅ кинилэр тустарынан билэҕин РґСѓРѕ? Кинилэр билигин оскуолаҕа сылдьаллар. Наташка Р±СЌТ»РёСЃ кылаас, Славка РїРёСЌСЂРёР±СЌР№РіСЌ РєРёРёСЂРґСЌ. Р?РєРєРёСЌРЅ РёРєРєРёСЃ симиэнэлэр. УЁР№РґТЇТЇРіТЇРЅ, РєУ©СЂТЇРґСЊТЇУ©СЃ РґСЊРѕРЅ.
– Мин сэрэйэбин.
– РСЌ, СЌРЅ тугу РґР° СЃСЌСЂСЌР№Р±СЌРєРєРёРЅ. РљСЌРїСЃСЌСЌ, СЌРЅ хайдаххыный?
Кини сирэйбин көрбүтэ, онуоха мин киниэхэ итинник көрөрө ыараханын билбитим.
– Бэйэҥ көрөҕүн.
– РСЌ чэ, Р±ТЇС‚! Олоххо араас буолар. Кылаабынайа, тыыннааххын.
Кини саҥата суох олоро түспүтэ, илиитигэр кураанах үрүүмкэтин эргичиҥнэппитэ.
– Оттон, уопсайынан, хайдаҕый? Ыарахан этэ?
– Чэпчэкитэ суох.
– Өйдөнөр. Оттон хайдах итинник буолбутай?
– БТР-ры «Тигээйинэн» саайбыттара.
– Оттон эйигин кытта уолаттар бааллара дуо?
Кини Генкалаах Пашканы көрбүтэ.
– Кинилэри эрдэ хостообуттара. Серега миигин өлбүт дии санаабыт этэ.
Аҕам чочумча саҥата суох олорбута, онтон дириҥник өрө тыынан баран, хараҕын кураанах үрүүмкэттэн араарбыта.
– Оттон эһиги Серегаҕыт туһугар, кырдьыгынан эттэххэ, мин хайдах көмөлөһүөхпүн билбэппин. Адьас атын отделга баарбын. Патриотическай иитиинэн дьарыктанабын.
– Оскуолаҕа НВП-ны үөрэтэҕин дуо? – диэбитэ Генка.
– Ол эрэ буолбатах.
– Өйдөнөр. «Зарница» диэ… Таах сибиэ.
– Р?ти туһата СЃСѓРѕС… буолбатах, – диэбитэ аҕам СѓРѕРЅРЅР° үрүүмкэтин остуолга уурбута. – Аармыйа аатын-суолун үрдэтиэххэ наада.
– РРЅ Р±СЌР№СЌТҐ туох чыыннааххыный?
– Подполковник.
– Сүрдээх СЌР±РёС‚. Сэриилэспитиҥ РґСѓРѕ? Р?тии туочукаларга? Афганистаҥҥа?
Аҕам Генканы көрбүтэ, хараҕын арыый быһыччы туттубута.
– Суох, сэриилэспэтэҕим. Мин каадыр боппуруостарынан дьарыктанабын.
– Өйдөннө. Уонна ыйытыы суох.
– Бу баар эһиги арыгыгыт, – диэбитэ Марина, куукунаҕа киирэн иһэн. – Утаххытын ханнарыаххытын сөп.
– Оо суох, баһыыба, – диэбитэ Генка. – Биһиги барбыппыт ордук буолуо. Арыгы ханна баҕарар – буор курдук элбэх. Оттон биһиги сарсыарда эмиэ Москваҕа кэлиэхпитин наада. Син биир тиһэҕэр тиийэ көрдүөхпүт. Дьоллоохтук олоруҥ, табаарыс подполковник. Билигин Костя тоҕо эйиэхэ барыан баҕарбатаҕа өйдөнөр.
Көрүдүөргэ аан таһыгар тиийиибитигэр Марина эмискэ эппитэ:
– РТ»РёРіРё сарсын РњРѕСЃРєРІР°Т•Р° кэлэбит РґРёРёСЂ буоллаххытына, баҕар, Костя Р±РёТ»РёСЌС…СЌ С…РѕРЅРѕ хаалара РѕСЂРґСѓРє буолбатах РґСѓРѕ? РўРѕТ•Рѕ СЌРјРёСЌ төттөрү-таары айаннаан? Биир иллэҥ С…РѕСЃ баар СЌСЌ.
– Суох, баһыыба, – диэбитим мин. – Мин Подольскайга барабын. Онно миэхэ биир уталыйбат дьыалалаахпын.
Генка джипкэ олорбута, мотуорун собуоттаабыта, ол эрээри тоҕо эрэ хоҥнорго ыксаабатаҕа.
– Р?Т»РёС‚ СЌСЂСЌ, – РєРёРЅРё РєСЌРјРЅРёСЌ-РєСЌРЅСЌТ•СЌСЃ РјРёСЌС…СЌ эргиллэн эппитэ. – УЁР№РґТЇТЇРіТЇРЅ РґСѓРѕ? РРЅ, кырдьык, хаал. РўСѓРѕС…С…Р° Р±РёТ»РёРіРё СЌР№РёРіРёРЅ Подольскайга илдьэн иһиэхпитий? Суолга балтараа чаас барар. Сарсын СѓРѕРЅ Р±РёРёСЂРіСЌ СЌР№РёРіРёРЅ ылыахпыт. РљРёРЅРё СЌРЅ Р°Т•Р°ТҐ СЌР±СЌСЌС‚. Чэ, быраат, таҕыс.
* * *
– Хоһуҥ бу, – диэбитэ Марина, миигин урут киллэрэн иһэн. – Олоххун булун. Ол кэмҥэ Николай оҕолору оскуолаттан аҕалыаҕа. Манна чугас, адьас аттыбытыгар баар. Олбуорбут иһигэр.
РљРёРЅРё аҕабын Николай РґРёРёСЂРёРЅ хайдах СЌСЂСЌ кыратык РґСЊРёРёР±СЌСЂРіРёРё истэрим. Р?Р№СЌРј РєРёРЅРёРЅРё наар араспаанньатынан ыҥырара. Оскуолаҕа Р±РёРёСЂРіСЌ ТЇУ©СЂСЌРЅСЌСЂ уолун РєСѓСЂРґСѓРє. Рбэтэр хаһыакка суруллар политическай деятель РєСѓСЂРґСѓРє.
– Р?тини РјРёРЅ манна ыйаабытым, – диэбитэ РјРёРЅ хартыыналары одуулаһарбын РєУ©СЂУ©РЅ. – Армяннар уруһуйдарын СЃУ©Р±ТЇР»ТЇТЇР±ТЇРЅ. РљРёРј уруһуйдаабытын билбэппин СЌСЂСЌСЌСЂРё, чахчы Ереваннааҕы РєУ©СЃС‚ТЇТЇ. РљУ©СЂ, Р±Сѓ РѕРЅРЅРѕ СЌСЂСЌ РєУ©СЃС‚У©СЂ этиҥнээх ардах былыттара, Р±Сѓ хайаҕа ыттан СЌСЂСЌСЂ РєСѓСЂРґСѓРє дьиэлэр. РћТ•Рѕ сааһым Ереваҥҥа ааспыта. РћРЅРЅРѕ наһаа РєСЌСЂСЌ.
– Бу Рль Греко, – диэбитим РјРёРЅ.
– Туох?
– Бу Рль Греко хартыынатын ТЇС‚ТЇРіТЇРЅРЅСЌСЂСЌРЅ уруһуйдааһын. Р?спания С…СѓРґСѓРѕТ»СѓРЅРЅСЊСѓРіР°. Грек төрүттээх. Дьиҥнээх аата – Доменикос Теотокопулос. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РѕР» туох РґР° суолтата СЃСѓРѕС….
Кини мин диэки хайыспыта. Хараҕар наһаа дьиибэргээбитэ көстөрө.
– РРЅ чахчы билэҕин?
– Оннук.
Мин кинини көрөрүм уонна саныырым: ийэм кинилиин күрэстэһэригэр туга тиийбэтэҕэ буолла?
– РСЌ, оттон РёРЅРЅСЊСЌ РґРёРё саныыр буоллаххына…
Куолаһыгар – түгэҕэ биллибэт дириҥ саарбахтааһын баара.
– Мин РёРЅРЅСЊСЌ РґРёРё санаабаппын. Бу Рль Греко.
Кини эмиэ миигин көрбүтэ уонна дьэ мичээрдээбитэ.
– Үчүгэй. Рль Греко буолла РґР° Рль Греко. РћРЅРЅРѕ, Р±РёРёСЂРґСЌ баран эттэххэ, туох баарый? Ртэбин, СЌРЅ аҕаҕар кыыһырыма. Билигин РєРёРЅРё үлэтигэр олус уустук быһыы-майгы. Баҕар, РјРёРЅ СЌТ»РёСЌС…СЌ тугунан СЌСЂСЌ РєУ©РјУ©Р»У©Т»ТЇУ©Рј.
– РРЅ РґСѓРѕ?
– Да. Мин билэр криминальнай хрониканан дьарыктанар суруналыыстардаахпын. Москва милииссийэтин кытта ыкса сибээстээхтэр.
Мин ол бэрт буолуо этэ диэри гыммытым, ол эрээри ити кэмҥэ аан чуораана тыаһаабыта.
– Дьоммут кэллилэр, – диэбитэ кини. – Бардыбыт, мин эйигин билиһиннэриэм.
Кыыс мин диэки көрбөтөҕө даҕаны. «Драсьте» диэн сибигинэйээт, хоһугар сылыпыс гыммыта. Арааһа, аҕам кинилэри сэрэппит быһыылааҕа.
Наһаа одуулаһымаарыҥ диэн.
Оттон уол букатын кыра этэ. Быллаҕар иэдэстээҕэ, төгүрүк харахтааҕа. Миигин көрөн таалан хаалбыта, бэл кыратык айаҕын аппыта. Кууркатын тимэҕин сүөрэрин да умнубута.
Аҕам эппитэ:
– Кинилэргэ иккиэннэригэр бүтэһик уруоктара буолбатах. Чааһы быһа таһырдьа хаарынан оонньообуттар.
– Слава, дьону итинник көрөр соччото суох, – диэбитэ Марина кэннибэр туран. – Билис, бу эн убайыҥ.
Мин кини иннигэр чохчойон олорбутум уонна илиибин ууммутум:
– Дорообо, быраатчаан. Мин Константиммын.
РљРёРЅРё хараҕа У©СЃСЃУ© кэҥээбитэ. Бастаан РјРёРёРіРёРЅ, онтон Маринаны көрбүтэ. Р?лиитин ууммута СѓРѕРЅРЅР° РґСЊСЌ эппитэ:
– Мин кулгааҕым тоҥно, таас курдук. Адьас токуруйбаттар.
* * *
– Кинилэр адьас атын атыттар, – диэбитэ Марина, аҕам оҕолору утута барбытын кэннэ. – Славка бэйэтин бэйэтэ көрүнэр. Тугу барытын бэйэтэ сатыан, оҥоруон баҕарар. Оттон Наташка, киниэхэ холоотоххо, сибэкки курдук. Киниэхэ эрэ күн көрдүн. Киниттэн үс сыл аҕа эрээри. Мэ, бу саахарда ыл.
Кини чочумча саҥарбатаҕа уонна мичээрдээбитэ.
– Биирдэ хаһан эрэ кинини оҕо саадыгар илдьиэхтээх этим уонна олус хойутаабытым. Нүөмэрбитин туттарыахтаах этибит, түүнү быһа утуйбатаҕым. Оттон Наташка баран иһэн ырыынакка киириэххэ диэн хаайбыта. Отон атыылаһыан баҕарбыта.
Кини эмиэ мичээрдээбитэ.
– Оҕо саадыгар адьас хойут тиийбиппит, иитээччи буоллаҕына миигин мөхпөтөҕө, Наташкаҕа хаһыытаабыта: «Тоҕо эн бачча хойут кэлэҕин? Оҕолор бары кэлбиттэрэ». Өйдүүгүн, сүрдээх кытаанах дьахтар дьэ.
Кини мин диэки көрбүтэ.
– Мин эйиэхэ «эн» диирим син ини?
– Син-син.
– Сөөп. Оттон Наташка кинини көрөөр, көрөр. Онтон илиитин утары уунан баран ытыһын нэлэс гыннарар уонна этэр: «Черемушка». Оттон онто барыта ытыһыгар сыстан хаалбыт. Уонна дьэ, күлэ-күлэ, турар.
Кини хараҕын чыпчылҕан түгэнэ ытыһынан саба туттан ылбыта.
– Оттон РѕР» иитээччи РєРёРЅРёРЅРё РєУ©СЂУ©СЂ СѓРѕРЅРЅР° туох РґР° РґРёСЌРЅ билбэт. РћР» РєСЌРЅРЅСЌ ханнык РґР° РєРёТҐРёСЂ-хаҥыр саҥарсыыта СЃСѓРѕС… арахсыбыппыт. РњРёРЅ итини, арааһа, олоҕум тухары умнубатым буолуо. РРЅ кэмпиэттэ ылыый, тоҕо РєУ©РЅРЅУ©СЂТЇ чэйи СЌСЂСЌ РёТ»СЌТ•РёРЅ?
– Миэхэ маннык үчүгэй. Минньигэһи сөбүлээбэппин.
– Ол СЌРЅ арыгыны сөбүлүүргүттэн. Буокканы РёТ»СЌСЂ РґСЊРѕРЅ бары РјРёРЅРЅСЊРёРіСЌТ»Рё сөбүлээбэттэр. Рбэтэр төттөрүтүн буолар. РњРёРЅ арыгы сытын РґР° тулуйбаппын. Тута хотуолаары гынабын. РТ»РёРіРё хайдах РёТ»СЌСЂРіРёС‚ буолла – адьас сатаан санаабаппын.
– Кыһалҕата суох иһэбит. Көннөрү үөрэниэххэ эрэ наада.
– Чэ сөп, – диэбитэ кини. – Ол суолтата суох. Мин эйиэхэ оҕолор тустарынан кэпсээн испитим… Кинилэр тустарынан наһаа элбэҕи кэпсиирим хайдаҕый?
– Үчүгэй. Миэхэ интэриэһинэй.
– Кинилэр эйиэхэ балтыҥ уонна быраатыҥ буолаллар буо.
– Да, да, мин өйдүүбүн.
– Сөп. Оттон Славка адьас атын. Кыра баҕайы эрээри, наһаа дьулуурдаах. Ханнык эрэ английскай тыллары үөрэтэр. Кылаабынайа, ким да кинини күһэйбэт ээ. Ханнык эрэ компьютернай оонньууга наада диир, ол оонньуу английскайдыы тылынан эрэ үһү. Өссө саахыматтыырга үөрэннэ. Онтон ыла хас күн аайы Николайы сордуур. Аны биир сылынан кинини кыайыам диир. Өсөһө сүрдээх.
Кини эмиэ мичээрдээбитэ.
– Оттон Наташка эбисийээнэ курдук кинини үтүктэн тахсар. Үс сылынан аҕа эрээри. Миэхэ кэлэн этэр – ат хайдах хаамарый? «Г» буукубанан икки дуу эбэтэр үс дуу килиэккэнэн? Оттон мин бэйэм да өйдөөбөппүн. Славкаттан ыйыттахпыт дии, хайыахпытый.
Марина туран ааны саппыта.
– Сороҕор, кырдьык, кыыһырсаллар. Биирдэ СЌРјСЌ РґР° буоллар, СЃРёРЅ Р±РёРёСЂ РѕРЅРЅСѓРє буолааччы. Р?ллэрээ РєТЇРЅ Славка РѕСЂРѕРЅ анныттан мээчиги ылаары гыммыта, РѕР» РєСЌРјТҐСЌ Наташка хараҕын СЃРёРјСЌРЅ баран С…РѕСЃ устун хаамыталыы сылдьара. РЈРѕРЅРЅР° РєРёРЅРёСЌС…СЌ эппитэ, У©СЃРєУ©С‚ТЇРЅ СЌР№РёРіРёРЅ үрдүгүттэн үктээтэхпинэ РјРёРЅ Р±СѓСЂСѓР№СѓРј СЃСѓРѕС…. Онтон, биллэн турар, тута үрдүттэн үктээбитэ…
– РТ»РёРіРё тоҕо манна саптан баран олороҕут? – диэбитэ аҕам, У©ТҐУ©СЃ гынан баран. – РњРёРЅ СЌТ»РёРіРёРЅРё тэлэбиисэр РєУ©СЂУ© олороллор РґРёРёР±РёРЅ СЌСЌ.
– Мин наһаа улаханнык саҥарабыт диэн куттаммытым. Бэйэҕэр чэйдэ кутун. Мин Константиҥҥа оҕолор туһунан кэпсиибин. Номнуо утуйдулар дуо?
Аҕам мин диэки көрбүтэ уонна мичээрдээбитэ.
– Утуйдулар. Билигин РјРёСЌС…СЌ Славка туох диэбитин билэҕин РґСѓРѕ? Ртэр: «Бачыыҥкаларым аанньата СЃСѓРѕС… эбиттэр. РРЅ РјРёСЌС…СЌ саҥаны атыылас СЌСЂСЌВ». Санаан РєУ©СЂТЇТЇР№, «аанньата СЃСѓРѕС…В»!
Марина күлэн баран, илиитинэн сапсыйан кэбистэ.
– Үс сыллааҕыта биирдэ уһуктан баран этэр: «Били сыыппара хайдах этиллэрий, бастаан «биир», онтон «аҕыс»? Мин хардарабын: «Уон аҕыс». Онуоха кини этэр: «Саҥа дьылга диэри уон аҕыс күн хаалла». Мин онтон ыла төбөбүн сынньабын, кини сыыппара хайдах этиллэрин билбэккэ сылдьан, Саҥа дьылга диэри хас хонук хаалбытын хантан билбитэ буолла? Кырдьык, уон аҕыс хонук хаалбыт этэ ээ.
– Кини бэлэх ыларын күүтэр буоллаҕа дии, – диэбитэ аҕам. – Бэйэҥ оҕо сылдьан Саҥа дьыл иннинэ хайдаххын өйдөө ээ.
– Оо, ол олус ырааттаҕа дии…
Мин аҕабын көрөрүм – кини хайдах чэй куттарын, чааскытыгар саахар угарын, остуолга олорорун; кинини көрө-көрө, күлэр кэргэнин; намыһах абажур анныгар кэмпиэттэрдээх куукуна остуолун; бэйэм сойбут чэйдээх сырдык күөх чааскыбын; Славка остуол муннугар умнубут пластмассовай бэстилиэтин, итини көрөн олорон миэхэ дьикти баҕайы санаалар киирбиттэрэ. Чопчулаан эттэххэ, санаалар буолбатах, биир дьикти санаа. Бэл санаа да буолбатах, биир ыйытыы.
РўРѕТ•Рѕ?
Мин кинилэри көрөрүм уонна саныырым: тоҕо миигинниин эрэ маннык буоларый? Тоҕо ким эрэ умайарый, атыттары таһааралларый? Тоҕо мин аҕам атын оҕолорго тиксэрий? Тоҕо, мин аҕам буолуон баҕарар киһим, миигин быраҕан ханна эрэ Хара муораҕа барбытай? Тоҕо биир акаары, миэхэ аҕабын дэнэр киһи, миигин адьас сөп оҥорон, сыл аҥаарыттан ордук ийэбин көрсөр күүс киирбэтий?
Быһатын эттэххэ, биир «тоҕо» диэн ыйытыыга ити барыта, арааһа, наһаа элбэх эбитэ дуу. Биир ыйытыы бэлиэтинэн, биллэн турар, барыта быһаарыллыбат.
* * *
Сарсыарда Генка соҕотоҕун кэлбитэ. Пашка электричканан кэлэр үһү диэбитэ. Мин кинини кытта кэккэлэһэ олорбутум уонна барбыппыт. Уон мүнүүтэ устата кини тугу да саҥарбатаҕа. Ол Генкаҕа төрүт маарыннаабат этэ, ол эрээри мин киниэхэ эрэ кыһаммат этим. Мин бэйэм саҥа аймахтарым туһунан саныырым.
– РСЌ, чэ бырах СЌСЂСЌ итини, – диэбитэ РєСЌРјРЅРёСЌ РєСЌРЅСЌТ•СЌСЃ РєРёРЅРё, Р±СЌТ•СЌТ»СЌСЌ массыынатыттан булбут РєРёРЅРёРіСЌРј СЌРјРёСЌ аллара сытарын ылбыппар.
Мин тугу да хардарбатаҕым уонна эмиэ мээнэ арыйбытым: «Ол норуот хараҕа бүөлэммитэ уонна сүрэҕэ тааһырбыта, харахтарынан да көрбөттөр, сүрэхтэринэн да сэрэйбэттэр, итиэннэ көрдөспөттөр, кинилэри Мин эмтиирбэр».
– Р?Т»РёС‚ СЌСЂСЌ, – диэбитим РјРёРЅ. – РРЅ тоҕо хара ачыкы кэттиҥ? РљТЇРЅСЌ СЃСѓРѕС… РґРёРё.
Генка чыпчылҕан түгэнэ мин диэки хайыспыта, ол эрээри тугу да саҥарбатаҕа.
Пашка эмиэ хара ачыкылаах этэ, метроҕа киирэр сиргэ турара уонна атаҕын аннын эрэ көрөрө. Хараҕа суох киһи курдук. Ол эрээри кини ачыкыта аһара улахана. Хаартыскаҕа уһуллар модель курдук. Баҕар, кэргэниттэн ылбыта буолуо.
– РТ»РёРіРё туох буолан дьээбэтийдигит? – диэбитим РєРёРЅРё джипкэ олорбутун РєСЌРЅРЅСЌ. – Р‘ТЇРіТЇРЅ РєТЇРЅСЌ СЃСѓРѕС… РґРёРё.
Пашка тугу да хардарбатаҕа. Генка ускуораска холбообута уонна педалы үктээбитэ.
– Тохтоо эрэ, – диэбитим мин. – Тохтоо. Массыынаны тохтот.
– Тугуй? – кини эмиэ миэхэ хайыспыта.
Мин эмискэ кини ачыкытын туура тардыбытым. Хаҥас хараҕын анна көҕөрбүт этэ. Хараҥа күөх өҥнөммүт.
– РРЅ буккулуннуҥ РґСѓРѕ? – диэбитэ РєРёРЅРё, илиибиттэн ачыкытын сулбу тардан ыла-ыла. – УЁР№ТЇТҐ хамсаата РґСѓСѓ?
Пашка С‚ТЇРЅРЅТЇРє РґРёСЌРєРё хайыһан олорон Р±РёТ»РёРіРё РґРёСЌРєРё РєУ©СЂР±У©С‚У©Т•У© даҕаны. Мүнүүтэ РєСЌСЂРёТҐСЌ, арааһа, саҥарбатахпыт. Р?РєРєРё мүнүүтэ эбитэ РґСѓСѓ.
– Дьэ ким кими имитэн биэрдэ? – диэбитим мин кэмниэ-кэнэҕэс, саҥабын кыччата сатыы-сатыы. – Ким бэрдин быһаардыгыт дуо?
Кинилэр саҥата суох иннилэрин супту көрөн олорбуттара. Хайалара даҕаны тыл ыһыктыбатаҕа.
– Ачыкы кэппиттэр, – диэбитим мин салгыы. – Ачыкы кэппиттэр, дьон сирэйгит хайдах буолбутун көрбөттөрүн туһугар. Сирэйбит туох да буолбатах дии санаатыннар диэн. Көннөрү хараххыт ыалдьар. Чаҕылхай күнтэн саатар. Оттон мин, блин, ханнык ачыкыны кэтэбин? Миэхэ, блин! Мин, блин, бу сирэйбэр!
Бэйэм да билбэппинэн үчүгэй аҕайдык ордоотообутум.
– Туохха нааданый СЌТ»РёСЌС…СЌ ити ачыкы? Рһигиттэн тугуй, оҕолор куттаналлар РґСѓРѕ? Ойохторгут СЌТ»РёРіРёРЅРё көрөллөрүттэн дьулайаллар РґСѓРѕ? Р?ти СЌТ»РёРіРёРЅРё ыалгыт оҕолоро утуйумаары гыннахтарына куттаары ыҥыраллар РґСѓРѕ? Рбэтэр эһигиттэн тельняшкаҕытын тириигитин кытта Р±РёРёСЂРіСЌ хастаабыттара РґСѓСѓ? Тириигитигэр сыстан, эккитигэр хатан хаалбытын быһыта кырыйталаан ыллахтара. РћРЅРЅРѕ барыта РёТҐСЌРЅ хааллаҕа. РТ»РёРіРё хайдах РєСѓСЂРґСѓРє РјРёРёРіРёРЅ Р±СЌР№СЌТ•РёС‚ харчыгытынан, ньимиликээн буоларгытынан, РґСЊТЇТ»ТЇТҐТҐТЇС‚ТЇРЅСЌРЅ-бодоҕутунан СЃУ©Рї оҥорбуккутун билэргит буоллар! Хайдах РєСѓСЂРґСѓРє СЃУ©Рї РѕТҐРѕСЂРґСѓРіСѓС‚? РњРёРЅ У©Р№РґУ©У©Р±У©РїРїТЇРЅ, туохха нааданый СЌТ»РёСЌС…СЌ ачыкы? РТ»РёРіРё тугу ачыкы РЅУ©ТҐТЇУ© саһыараары гынаҕыт?
РњРёРЅ ах барбытым. Р?ти РєСѓСЂРґСѓРє Р±РёСЌСЃ мүнүүтэ РєСЌСЂРёТҐСЌ саҥата СЃСѓРѕС… олорбуппут. Онтон Генка РєУ©С…СЃТЇРЅ этиппэхтээбитэ СѓРѕРЅРЅР° ускуораһын холбообута.
– Чэ оттон, барыахха дуу? – диэбитэ кини. – Туохха олоруохпутуй? Сереганы көрдүөххэ наада.
* * *
Оҕо сылдьан доҕотторгун кытта элбэхтэ охсуһаҕын. Кимниин эрэ подъезка хапсыһаҕын уонна төбөтүнэн кирилиэс үктэллэригэр лоһурҕатаҕын. Ол кэмҥэ үөһээ ыалларыҥ күлүүстэрэ хачыгырыыр.
Кинини абааһы көрөргүттэн буолбатах, тоҕо диэтэххэ, кини куруутун аттыгар баар, ол иһин. Көннөрү оннук буолан хаалар.
РћТ•Рѕ саастан, уопсайынан, туох хааларый? РЈСЂСѓСѓС‚-СѓСЂСѓС‚ олорбут РґСЊРёСЌТ•СЌСЂ РєРёРј РґР° СЃСѓРѕТ•СѓРЅ билэ-билэ, кэлэн ааны Р°Т»Р° сатыыр С‚ТЇТЇР»ТЇТҐ? РРЅ буоллаҕына СЌРјРёСЌ кып-кыра буолан хаалбыккын СѓРѕРЅРЅР° аан тутааҕар тиийэ сатаан У©РіРґУ©ТҐРЅТЇТЇРіТЇРЅ. Сыт-сымар?
Рбэтэр РѕТ•Рѕ саадыгар бары утуйбуттарын РєСЌРЅРЅСЌ, СЌРЅ СЌРјРёСЃРєСЌ хаһан СЌСЂСЌ өлүөхтээххин У©Р№РґУ©У©РЅ, «чуумпу чааһы» Р±С‹Т»Р° РѕСЂРѕТҐТҐРѕСЂ С…РѕСЂРѕР№РѕРЅ олорбут ынырык С‚ТЇРіСЌРЅРёТҐ? Хаһан РґР° тиллибэттии. Суорҕаныҥ хаата онтон сылтаан Р±У©С‡У©С…С‚У©РЅУ©РЅ СѓРѕРЅРЅР° инчэйэн хаалбыта. Онтон С‚ТЇУ©СЂС‚ТЇТЇСЂ аһылыкка СЌРјРёСЃРєСЌ хотуолаабытыҥ, тоҕо диэтэххэ, итинник ынырык арыйыы кэнниттэн сылаас суораты испитиҥ. Оттон иитээччи: тирээпкэтэ ыл СѓРѕРЅРЅР° Р±СЌР№СЌТҐ СЃРѕС‚, РєРёРј РґР° манна СЌРЅ кэннигиттэн салыа СЃСѓРѕТ•Р°, РєУ©СЂ РґР° маны, туох ааттаах чанчарык оҕотой диэбитэ. РћРЅРЅРѕ СЌРЅ иккистээн хотуолаабытыҥ. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, СЌРЅ С‚ТЇУ©СЂС‚ СЌСЂСЌ саастааҕыҥ. Оттон РѕР», СЌРЅ У©Р»У©СЂРіУ©СЂ С‚У©СЂТЇС‚ наадыйбат дьахтары кытары РєУ©СЂСЃУ©СЂРіУ©, оччо СЃУ©Р±У© СЃСѓРѕС… саас СЌР±СЌСЌС‚. РћР» РґР° буоллар СЌРЅ барытын соппутуҥ.
Быһата, оҕо саастан туох хаалара – өйдөммөт.
Сарсыҥҥытыгар кинилэр кэлбэтэхтэрэ. Генка даҕаны, Пашка даҕаны. Бэл диэтэр ким да эрийбэтэҕэ. Мин кириэһилэҕэ олорбутум уонна оҕолору көрбүтүм. Марина аҕабын кытары сарсыарда аһылык кэнниттэн тута барбыттара.
– Оттон эн үлэлии бараҕын дуо? – диэбитэ Славка.
– Суох, – диэбитим мин. – Мин онуоха-маныаха диэри үлэм суох.
– Үчүгэй, – кини олус дьоһуннук төбөтүн хамсаппыта. – Тоҕо диэтэххэ, аҕалаах ийэм өрүү үлэлэрэ элбэх, онон биһигини кытта олорботтор.
– Оттон миигин кытта олорор номнуо наадата суох, – диэбитэ Наташка. – Мин сотору хаҥкылаах үҥкүүлүүргэ үөрэнэ барыам.
– РРЅ харандааһы сыыһа тутаҕын, – диэбитим РјРёРЅ Славкаҕа. – Аҕал СЌСЂСЌ, РјРёРЅ хайдах тутары РєУ©СЂРґУ©СЂТЇТЇРј.
– Оттон СЌРЅ сатыыгын РґСѓРѕ? – РљРёРЅРё РјРёРЅ РґРёСЌРєРё итэҕэйбэтэхтии көрбүтэ. – РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, кумааҕы олох СЃСѓРѕС…. Р?Р№СЌР±СЌСЂ Р±ТЇС‚ТЇРЅ паачыка баар СЌСЂСЌСЌСЂРё, РєРёРЅРё РјУ©Т•У©СЂ. Оттон Елена Викторовна СѓСЂСѓРѕРєРєР° бары тииҥ аҕалыахтааххыт диэбитэ. РРЅ сатыыгын РґСѓРѕ?
Кини куолаһыгар эрэнэ саныыра иһиллэрэ. Саҥата суох миигин өрө мыҥаабыта.
– Билбэппин. Аҕал, оҥорон көрүөххэ. Ол эрээри муостаҕа уруһуйдуур ордук буолуо. Мин сытан эрэ уруһуйдуурбун сөбүлүүбүн.
Кини тута олоппостон ньылбырыс гыммыта.
– Мин эмиэ муостаны ордоробун. Оттон сытан эрэ хайдах уруһуйдуулларый?
– Бу маннык. Умса сытаҕын уонна уруһуйдуугун. Өйдөөтүҥ?
Наташка уруогун оҥоро олорон, төбөтүн өндөтөн биһигини көрбүтэ.
– Бу маннык, – диэбитим мин. – Сытаҕын уонна уруһуйдуугун.
Мүнүүтэ курдугунан кини миигиттэн лииһи хаба тардан ылбыта, ойон турбута уонна эдьиийигэр ойбута.
– Көрүүй, Наташка! Көр, кини хайдах уруһуйдаабытын?
Наташка остуолтан турбута, миэхэ кэлбитэ уонна эмиэ муостаҕа сыппыта.
– Оттон Барбины сатаан уруһуйдуугун дуу?
– Мин покемону баҕарабын! – Славка хаһыытаабыта. – Покемону уруһуйдаа!
Мин санныбын ыгдаппытым:
– Покемон диэн кимин билбэппин.
Наташка эппитэ.
– Барбины уруһуйдаа.
Онтон кинилэр Хаар Королеваны уруһуйдуурга көрдөспүттэрэ. Онтон дьуоһу. Онтон Бритни Спирси уонна чарапаахы-ниндзялары. Кумааҕы бүппүтүн кэннэ, Славка Марина хоһугар сүүрбүтэ. Төннөн иһэн, кини аан таһыгар тохтуу түспүтэ, онтон миэхэ сүүрэн кэлбитэ, бүтүн паачыка кумааҕыны уонна видео кассетаны ууммута, атаҕын төбөтүгэр турбута, хараҕын саппыта уонна төлө биэрбитэ:
– Мин покемоннары баҕарабын. Барыларын!
Биһиги мультик РєУ©СЂР±ТЇРїРїТЇС‚, онтон РјРёРЅ уруһуйдаабытым. Наташкалаах Славка СЃУ©Рї-СЃУ©Рї РєСѓСѓРєСѓРЅР°Т•Р° сүүрэллэрэ СѓРѕРЅРЅР° онтон чипсы, РєРѕРєР°-кола, РєСЌРјРїРёСЌС‚ СѓРѕРЅРЅР° сыыр аҕалаллара. Р?РєРєРё чааһынан муоста барыта кумааҕынан СѓРѕРЅРЅР° аһынан туолбута. Мультик Р±ТЇРїРїТЇС‚ТЇРЅ кэнниттэн, РјРёРЅ РјСЌСЌРЅСЌ уруһуйдаабытым. Оҕолор РјРёРЅ СѓСЂСѓТ»СѓР№РґСѓСѓСЂР±СѓРЅ көрөллөрө СѓРѕРЅРЅР° туох буоларын таайа сатыыллара. Славка мэлдьи кэриэтэ бастакынан таайара.
– Бегемот! – диэн хаһыытыыра кини, Наташка хомойбуттуу өрө тыынара. – Страус! Сымыыт! Подводнай лодка!
Наташка өссө эбии хомойботун диэн, мин аны кыргыттар тугу сөбүлүүллэрин уруһуйдаан барбытым.
– Р?ти, арааһа, пудель быһыылаах, – диэбитэ РєРёРЅРё. – Онтон ити сиамскай РєСѓРѕСЃРєР°. Онтон Р±Сѓ учууталыҥса, тоҕо диэтэххэ, илиитигэр ыйар мастаах. Р?ти, арааһа, стюардесса. Оттон Р±Сѓ кимин – РјРёРЅ билбэппин. Наһаа дьикти бэргэһэлээх.
– Кимий Р±Сѓ? – диэбитэ Славка, уруһуйдаан Р±ТЇРїРїТЇРїРїСЌСЂ. – Биһиги Р±СЌСЂРёРЅСЌР±РёС‚. РС‚, СЃРёРЅ Р±РёРёСЂ РєРёРј РґР° таайыа СЃСѓРѕТ•Р°.
– Бу эпэрээссийэҕэ көмөлөһөр сиэстэрэ, – диэбитим мин. – Кини аата Анна Николаевна.
– Оттон эпэрээссийэҕэ көмөлөһөр сиэстэрэ диэн тугуй? – диэн Славка ыйыппыта, ол эрээри ол кэмҥэ көрүдүөргэ аан күлүүһэ хачыгыраабыта уонна боруокка Марина көстүбүтэ.
Кини наһаа соһуйан маҥан лиистэринэн тэлгэммит хоһу, ас тобохторун, биһиги муостаҕа кинини өрө көрөн олорорбутун кэриччи көрбүтэ, балачча тылыттан матан турбута, онтон дьэ саҥарбыта:
– Рбиэтим таах хаалар буолбут. Оттон уруоккутун саатар РєРёРј СЌСЂСЌ РѕТҐРѕСЂРґРѕ РґСѓСѓ?
* * *
Кыратык өрө тардыммыппыт кэннэ, Марина Славкаҕа бүгүн «Көрдөөх стартардаах» диэбитэ. Оттон кини редакцияҕа барыан наада, тоҕо диэтэххэ, ханнык эрэ американскай суруналыыс кэлбит үһү.
– «New York times». Оннук хаһыаты билэҕин? Мин кинилиин хайаан да кэпсэтиэхпин наада.
Мин билбэппин диэбитим, итиэннэ Славканы илдьиэхпин сөбүн эппитим. Син биир Генка Пашкалыын ол курдук биллибэтэхтэрэ.
– Миэхэ туох буолуой. Көннөрү ханна илдьэрбин эт.
РњРёРЅ, Славка СѓСЂСѓТ»СѓР№ уруогар ТЇУ©СЂСЌРЅСЌСЂ РєСЌРјРёРіСЌСЂ, оскуола таһыгар ыскамыайкаҕа олорбутум СѓРѕРЅРЅР° кэлэр-барар РґСЊРѕРЅСѓ РєУ©СЂР±ТЇС‚ТЇРј. Рбиэттэн РєРёСЌТ»СЌ РєТЇРЅ көрбүтэ, РєСЌРЅРЅРёРєРё РёРєРєРё РєТЇРЅ С‚ТЇСЃРїТЇС‚ хаар С‚ТЇСЂРіСЌРЅ баҕайытык ууллан хаалбыта. РЈСЂСѓРѕРєРєР° хойутаары гыммыт оҕолор чалбахтары тумна сатаабакка СЃТЇТЇСЂСЌСЂРіСЌ тиийбиттэрэ. Сорохтор С‚У©Р±У©Р»У©СЂТЇРЅ РєУ©С‚У©С…С‚У©СЂТЇРЅСЌ, РјРёРёРіРёРЅ РєУ©СЂУ© түһэллэрэ. Кинилэр ити кэриэтэ атахтарын аннын РєУ©СЂУ© испиттэрэ РѕСЂРґСѓРє буолуо этэ, оччоҕо дьиэлэригэр тиийдэхтэринэ бачыыҥкаларын илиппиттэрин РёТ»РёРЅ оччо мөҕүллүөхтэрэ СЃСѓРѕТ•Р° эбитэ буолуо.
Ол гынан баран, кинилэр сотору аармыйаҕа барыахтара. Онон, көрдүннэр даҕаны.
«Көрдөөх стартар» маҥнайгы кылаастарга эрэ буолар эбит. Ол иһин мин көстүбэт курдук олорбутум. Көхсүбүнэн. Славка туһугар истэн эрэ ыалдьарбар тиийбитим. Кинилэр, ким эрэ сүүрүүгэ кэнники буоллаҕына, хаһыытыылларын истэрим. Көмөлөһө сатыыллара. Адьас өй-мэйдээх тулуйбат хаһыытын түһэрэллэрэ.
– Кэлиҥ манна, – кэннибэр дьахтар саҥата иһиллибитэ. – Манна ким да суох. Биир эрэ киһи баар.
Мин иннибэр кэлэн икки уол олорбуттара. Мин кинилэри куттаамаары, бүк түспүтүм. Бачыыҥкам быата сөллүбүтүн курдук.
Ол эрээри кинилэр миэхэ эрэ кыһамматахтара.
– Хайа, СЌТ»РёРіРё Р±Сѓ хайдах таҥынныгыт? – РґРёСЌРЅ ийэлэрэ сипсийбитэ. – РњРёРЅ барытын бэлэмнээбитим РґРёРё. РТ»РёРіРё буоллаҕына РјСЌСЌРЅСЌ-РјСЌСЌРЅСЌ таҥныбыккыт. Билигин бары Р±РёТ»РёРіРёРЅРё дьадаҥылар РґРёРё саныахтара.
– Биһигини аҕабыт таҥыннарбыта, – уолаттартан биирдэстэрэ сибигинэйбитэ. – Мин киниэхэ итинник буолбатах, сыыһа диэбитим, ону кини бүт, номнуо хойутаан эрэбит диэбитэ.
– Билигин бары эһигини тугу да кэтэллэрэ суох эбит дии саныахтара. Мин барытын кириэһилэҕэ уурбутум дии.
– Аҕам «Көрдөөх стартарга» оннук таҥнар сатаммат диэбитэ.
– Чэ буоллун, – ийэлэрэ сибигинэйбитэ. – Билигин Р?СЂР° кэлиэҕэ, оччоҕо РєРёРЅРё кроссовкатын кэтээр. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё чалбаҕы тэпсимээр, тоҕо диэтэргин, сабыс-саҥалар РґРёРё.
– Оннук сүүрдэҕинэ, кини саамай кэнники кэлиэҕэ, чалбаҕы тумна сатыы сырыттаҕына, – диэн сибигинэйбитэ арыый кырата. – Кини хотторуо оччоҕо.
– Оттон мин чалбахтары үрдүнэн ойуом буоллаҕа дии.
– Оттон арай улахан баҕайы буоллуннар.
– Оттон мин күүскэ сүүрэн кэлэн ыстаныам.
– Чэ сөп, бүтүҥ, – ийэлэрэ сибигинэйэн буойбута. – Онто суох өйүм көттө.
Мин кинилэр миэхэ болҕомтолорун уурбаталлар ханнык дии саныы-саныы истэбин уонна оҕолор хайдах буолааччыларын өйбөр сыымайдыыбын. Кинилэр тугу саҥаралларын, хайдах анньыалаһалларын, аҥаар атахтарын кумуччу туттан баран ыстаҥалыылларын, бачыыҥкаларын тэлэ тэбэллэрин, болкуонтан силлииллэрин, обуойга уруһуйдуулларын, миинтэн күөх луугу баһа сатыылларын.
Ордук кинилэр эйиэннэрэ буоллаҕына.
Хара РјСѓРѕСЂР°Т•Р° оҕолоргун барытын илдьэ айманан тиийэҕин. Сайын, У©ТҐТЇСЂТЇРє куйаас РєТЇРЅРЅСЌСЂ турар РєСЌРјРЅСЌСЂРёРіСЌСЂ. Биир хостоох РґСЊРёСЌРЅРё куортамнаа. Р?РєРєРёСЃ этээс – РѕР» РёТ»РёРЅ С‚ТЇТЇРЅ болкуону аһаҕас хаалларартан куттанаҕын. Тэлэбиисэринэн хас чаас аайы хаайыыттан грузиннар куоппуттарын биллэрэллэр. Р?ккиэлэр РґСѓСѓ, үһүөлэр РґСѓСѓ. Бытыылка аҥаарын испитиҥ кэннэ – кинилэр хастарын У©Р№РґТЇТЇСЂ ыарахан. Рбэтэр У©Р№РґТЇТЇ сатаабаккын. РћРЅСѓРѕС…Р° эбии – итии баҕайы. РљУ©С…СЃТЇТҐ РёР±РёСЃ-инчэҕэй, санааларыҥ сааһыламматтар. РћР» оннугар бырдах С‚У©СЂТЇС‚ СЃСѓРѕС…. Болкуон С‚ТЇРЅРЅТЇРіТЇРЅ РЅУ©ТҐТЇУ© тыҥкынаһаллар, РѕР» СЌСЂСЌСЌСЂРё С…РѕСЃРєРѕ туох РґР° иһиллибэт. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, оҕолор айдаараллар. Муостаҕа сытан Р±СЌР№СЌ-бэйэлэрин анньыалаһаллар СѓРѕРЅРЅР° кыччыгынаһаллар. Кинилэр Р±РёТ»РёРіРёРЅРё кытта Р±РёРёСЂ С…РѕСЃРєРѕ баалларыттан астыналлар. Хайдах РґР° кыайан утуппаппыт. Дьыбааҥҥа олоробут СѓРѕРЅРЅР° этэбит: «Түүн РёРєРєРё чаас буола оҕуста». РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё кинилэргэ СЃРёРЅ Р±РёРёСЂ. Биһигини истибэттэр даҕаны. Баттахтара тиритэн РёР±РёСЃ-инчэҕэй. Бэйэ-бэйэлэрин санныларыттан харбыалаһаллар. Биһиги этэбит: «Номнуо РёРєРєРё чаас буолла». Т®Т»ТЇСЃ РєТЇРЅТЇРіСЌСЂ Р±РёРёСЂРґСЌ РєСѓСѓРєСѓРЅР°Т•Р° баата суорҕаны тэлгиир У©Р№ РєРёРёСЂСЌСЂ. Тобуктара ыалдьыбатын РґРёСЌРЅ. РЈРѕРЅРЅР° линолеум көхсүлэригэр сыстыбат. Олоппоско, адьас С‚У©Р±У©ТҐ ТЇСЂРґТЇРіСЌСЂ турар араадьыйанан хас С‚ТЇТЇРЅ аайы аҥаардастыы Джо Дассен ыллыыр. РЎСЌСЂСЌРЅСЌРЅ туруохха наада. Тыын ылаары, РєРёРЅРёРЅРё олоппостон таах С‚ТЇТҐРЅСЌСЂРё анньыаххын СЃУ©Рї. Оччоҕо РєСЌСЂРіСЌРЅРёТҐ СѓРѕТ»СѓРЅ чуумпуга РєУ©СЂРґТЇТЇСЂРіСЌ тиийэҕин. Дьүлэй буолан хаалбыт РєСѓСЂРґСѓРє. РЈРѕРЅРЅР° кулгааххар хаба хаатын саба туппут РєСѓСЂРґСѓРє, Р±РёРёСЂ РєСЌРј РєСѓСѓРіСѓРЅ СЌСЂСЌ иһиллэр.
* * *
– Костя! Аһыы бардыбыт, – ыҥырбыта аҕам. —
Марина үлэтиттэн кэллэ. Р?стибэккин РґРёРё.
– Хайа, эһиги доҕотторгут кэлэ сылдьыбатылар дуо? – дии тоһуйбута куукунаҕа Марина.
– Суох. Кинилэр уустук быһыыга-майгыга сылдьаллар. Баҕар, сарсын да кэлиэхтэрэ суоҕа.
– Р?стиий, РјРёРЅ тоҕо СЌР№РёРіРёРЅ кытта СЌТ»РёРіРё РґРёСЌРЅ кэпсэтэн бардым. РР№РёСЌС…СЌ хайата РѕСЂРґСѓРіСѓР№?
– Миэхэ син биир.
– Оччоҕо эн диир буолуом. Славка хайдах кытынна «Көрдөөх стартарга»?
РљРёРЅРё биилкэнэн СЌС‚ тооромоһун иилэн баран, тобугунан аҕабар имнэммитэ. РС‚ тэриэлкэҕэ төттөрү түспүтэ, онтон РєРёРЅРё күлбүтэ. Аҕам, киниттэн хараҕын араарбакка, РєУ©СЂУ©РЅ олорбута.
– Барыта үчүгэй. Кинилэр кылаастара кыайбыта. Славка грамота ылбыта.
– Өйдөнөр, – Марина мичээрдээбитэ. – Билигин таһырдьаттан киириэҕэ уонна тохтообокко киһиргиэҕэ. Кини хайаан да кыайыан наада.
Балачча саҥата суох аһаабыппыт. Аҕам аһаабатаҕа.
– Миигин туох ааттаах итинник көрдүҥ? – диэбитэ Марина кэмниэ кэнэҕэс.
Кини куолаһа уларыйбыт этэ.
– Баттаххын кырыйтардыҥ дуо?
– Онно туох баарый? Баттахпын кырыйтарыа суохтаах этим дуо?
– Саҥа бүрүчүөскэ.
– Р?стиий, чэ, уолуҥ истэригэр итини кэпсэтимиэх. Биһиэхэ редакциябытыгар Штаттартан суруналыыстар кэлбиттэрэ, оттон РјРёРЅ РѕТ•СѓСЂСѓРѕРєРєР° турар чуучала РєСѓСЂРґСѓРє сылдьыам этэ РґСѓРѕ?
– Үчүгэй бүрүчүөскэлээх этиҥ ээ.
– Миигин кырытыннарар этэ. РРЅ ама У©Р№РґУ©У©Р±У©РєРєТЇРЅ РґСѓРѕ? РњРёРЅ С‚ТЇУ©СЂС‚ уоннаах РєСѓСЂРґСѓРє РєУ©СЃС‚У©СЂ этим. Оттон РјРёРЅ отут РёРєРєРёРј. РњРёРЅ баара-СЃСѓРѕТ•Р° отут РёРєРєРёРј СЌСЌ!
– Оттон суруналыыстар?
– Туох? – Марина бөтө бэрдэрэн кини диэки өйдөөбөтөхтүү көрбүтэ.
– Америка суруналыыстара хас саастаахтарый? РРґСЌСЂРґСЌСЂ РґСѓРѕ?
Марина саҥата суох кинини одууласпыта. Онтон тэриэлкэтин киэр аспыта, сулбу ыстанан турбута.
– РРЅ С‚ТЇУ©Т»СЌР№СЌСЌСЂРё гыммытыҥ РјРёРёРіРёРЅ олус РґР° сылатта! Киһилии РґР° аһаппаккын.
Кини ааны тыастаахтык саппыта, оттон биһиги иккиэйэҕин остуолга олорон хаалбыппыт. Аҕам тэриэлкэтигэр сытар эт тыытыллыбатаҕа.
– РРЅ бырастыы гын, Костя, – диэбитэ Марина РєРёСЌТ»СЌ РјРёРЅ С…РѕСЃРїРѕСЂ РєРёРёСЂСЌРЅ. – РРЅ РєРёСЌТ»СЌСЌ аһылыккын буорту гынныбыт. Биһиэхэ итинник буолааччы. РђТ•Р°ТҐ Р±РёТ»РёРіРё сааспытынан быдан араастаахпытын ыарыылаахтык ылынар. РЈРѕРЅРЅР° РјРёРЅ РєРёРЅРёРЅРё тугунан РґР° итэҕэтиэхпин билбэппин.
– Барыта үчүгэй, – диэбитим мин. – Ким баҕарар туох эрэ кыһалҕалаах.
– Ол гынан баран мин киниэхэ хайдах да көмөлөһүөхпүн билбэппин. Мин хас хардыыбын барытын ырыҥалаан көрөн оҥоруохпун наада – тугу эрэ алҕас саҥаран кэбиспэтэх, хайдах эрэ буолбатах киһи диэн. Кини тута кыйытта түһэр. Өйдүүгүн, мин онтон олус сылайдым. Мин манна табахтыахпын син дуо?
– Табахтаа. Бу эн дьиэҥ.
– Р?стиий, оттон Р±Сѓ туоххунуй? – РєРёРЅРё С‚ТЇРЅРЅТЇРє таһынааҕы остуолга төҥкөйбүтэ.
– Уруһуй.
– Аата үчүгэйин! Оҕолор бүгүн кулгаахпар кутугунайыы бөҕө, сарсыарда эн хайдах уруһуйдаабыккын кэпсээн. Кумааҕыбын барытын бүтэрбиккит.
– Бырастыы гын, мин сарсын атыылаһыам.
– РСЌ, Р±ТЇС‚ СЌСЂСЌ СЌРЅ! РњРёРЅ Р±Сѓ туһунан. РРЅ наһаа ТЇС‡ТЇРіСЌР№РґРёРє РѕТҐРѕСЂР±СѓРєРєСѓРЅ.
– Р?ти Хара РјСѓРѕСЂР°, – РґРёРёР±РёРЅ РјРёРЅ. – РћРЅРЅРѕ Р±РёРёСЂ ТЇС‡ТЇРіСЌР№ РєРёТ»Рё олорор.
– РРЅ РѕРЅРЅРѕ сылдьыбытыҥ РґСѓРѕ?
– Суох. Ол эрээри итинник буолуо дии саныыбын.
– РРЅ Р±РёРёСЂРґСЌ даҕаны Хара муораны РєУ©СЂУ© иликкин?
– Суох.
– Оччоҕо хайдах уруһуйдаатыҥ?
– Р?тинник буолуо РґРёСЌРјРјРёРЅ.
– Өйдөнөр. – Кини итэҕэйбиттии кэҕис гыммыта. – Оттон бу ким оҕолорой?
– Оҕолор? – диэбитим мин уонна кыратык кэхтэрэн ылбытым.
– Буруо мэһэйдиир дуо? – кини илиитинэн сапсыммахтаабыта уонна түннүгү аһаары гыммыта.
– РСЌ СЃСѓРѕС…, РєУ©РЅРЅУ©СЂТЇ. Барыта ТЇС‡ТЇРіСЌР№.
– Кинилэр СЃРёСЂСЌР№РґСЌСЂСЌ тоҕо СЌСЂСЌ барыта Р±РёРёСЂ. РљУ©СЂ, бары ТЇТЇС‚-үкчүлэр. Р?тинник буолуохтаах РґРёСЌРЅ оҥоһулуннаҕа РґСѓСѓ? Рбэтэр игирэлэр РґСѓСѓ?
– Р?гирэлэр, – диэбитим РјРёРЅ, сөтөллөн ылан баран.
– Бачча элбэх?
– Мин элбэх оҕону сөбүлүүбүн.
* * *
Сайын СЃУ©С‚ТЇУ©Р»ТЇТЇСЂ СЃРёСЂРіСЌ кинилэр РєСѓСЂСѓСѓРє элбэх буолаллар. Сүүрэллэр, хаһыытыыллар. Р?стэрэ С‚У©Рї-С‚У©РіТЇСЂТЇРє. Сорохтор сэлээппэлээхтэр, сорохтор туруусуктара РґР° СЃСѓРѕС…. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, төрөппүттэрэ кинилэр РєСѓСЃ сыгынньах сылдьалларын көрөллөрүн сөбүлүүллэр. Сүүрэллэр, сүүрэллэр, онтон – бух – сымнаҕас баҕайытык кумахха олоро түһэллэр. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё ити кыра эрдэхтэринэ СЌСЂСЌ.
Мин туруусукпун устубат этилэр, ийэбинээн тэллэй анныгар саһарбытыгар, аҕам мээчик оонньууругар. Арааһа, кинилэр иккиэн миэхэ кыһаммат буолбуттар быһыылааҕа. Туруусуктаах, туруусуга суох – улахан буолбатах.
Тоҕо диэтэххэ, онно били кыргыттар бааллара. Аҕам кинилэри кытары мээчиктиирэ.
Мээчик С‚У©Р±У©Р»У©СЂТЇРЅ ТЇСЂРґТЇРЅСЌРЅ У©СЂУ© кыырайан тахсар. РўРёТҐ! Бүтэҥи тыас доргуйар. РњРёРЅ мээчик ханна кыырайарын батыһа РєУ©СЂУ©Р±ТЇРЅ. Кинилэр күлэллэрин истэбин. Рмиэ – тиҥ! РРјРёСЌ С‚У©Р±У©Р±ТЇРЅ хантатабын. Мээчик РєТЇТҐТҐСЌ кубулуйар, оттон РјРёРЅ харахпыттан СѓСѓ ыгыллан тахсар. РўСѓРіСѓ РґР° РєУ©СЂР±У©РїРїТЇРЅ. РўРёТҐ! Аттыбар РєРёРј СЌСЂСЌ хаһыытыыр: «Ууттан таҕыс! Чэ СЌСЂСЌ, РєСЌР» манна! Р?ти тугу тута сылдьаҕын?В» РўРёТҐ! «Чэ, чэ У©СЃСЃУ© Р±РёРёСЂРґСЌ!В» РўРёТҐ! Онтон иккитэ утуу-субуу – тиҥ-тиҥ. Тыас арыый атыннык СѓРѕРЅРЅР° адьас аттыбар иһиллэр. «Кэһэйдиҥ РґСѓРѕ?В» РћРЅСѓРѕС…Р° хардатын – РѕТ•Рѕ ытыыра иһиллэр. «Ытаама, билигин оччоҕо У©СЃСЃУ© РєСЌТ»СЌР№РёСЌТҐВ». РўРёТҐ! «Көрүҥ, РєУ©СЂТЇТҐ, СѓСѓРіР° РєУ©С‚У©У©СЂТЇ гынна». РўРёТҐ, тиҥ. «Хайа, У©СЃСЃУ© РґР° кыра РґСѓРѕ?В» РўРёТҐ! «Олус ТЇС‡ТЇРіСЌР№. Ыллыҥ! РђРЅС‹ РјРёСЌС…СЌ Р±РёСЌСЂ!В» РўРёТҐ, тиҥ, тиҥ. «Ытаан Р±ТЇС‚ СЌСЂСЌ. Р?лиибин барытын быһыта сыстым!В» РўРёТҐ! В«РРјРёСЌ СѓСѓРіР° барда! РљРёРЅРё соруйан РѕР» РґРёСЌРєРё РѕС…СЃРѕСЂ!В» РўРёТҐ! «Ылла!В» Аҕам саҥата иһиллэр.
Адьас атыннык, дьиэтигэр саҥарынааҕар олох уратытык.
Мин харахпын аһабын, тиэрэ хайыһабын уонна ууну көрөбүн. Соруйан ийэм көрөр сирин диэки көрүмээри. Тоҕо диэтэххэ, наар кинилэри көрөн тахсар. Оттон аттыбытыгар били уолчаан ытыыра тохтоон биэрбэт. «Кэл, сирэйгин кириэминэн сотуум». Бэйэтэ буоллаҕына мин диэки хайыспат даҕаны. «Мин соттуохпун баҕарбаппын. Сыттаах баҕайы».
РЈСѓ кытыытыгар кыра оҕолору батыһан ыт сүүрэкэлиир. РЎРѕСЂРѕТ•РѕСЂ Р±РёРёСЂ өттүгэр, ардыгар атын өттүгэр. Собуоттаммыт РєСѓСЂРґСѓРє. Р?лин атаҕар хаптаҥныыр СѓРѕРЅРЅР° ТЇСЂСЌСЂ. Оттон оҕолор РєРёРЅРёРЅРё инчэҕэй кумаҕынан быраҕаттыыллар.
Тиҥ! – гына кэннибэр тыаһыыр. Онтон тохтоон хаалар.
«Костя! – эмиэ аҕам саҥата иһиллэр. – Мээчиги бырах!»
Мин олоробун уонна ыты көрөбүн. Арай көхсүм кыратык тыҥыыр.
«Дьүлэйгин РґСѓРѕ? РСЌР№, Константин!В»
Кумахха тыаһа СЃСѓРѕС… үктэнэр атах тыаһа иһиллэр. Р?Р№СЌРј С‚У©Р±У©С‚ТЇРЅ У©СЃСЃУ© ТЇУ©Т»СЌ РєУ©С‚У©Т•У©СЂ. Тохтуур. РњРёРЅ РєСЌРЅРЅРёРј РґРёСЌРєРё ТЇУ©Т»СЌ РєУ©СЂУ©СЂ. РћРЅРЅРѕ аҕам буолбатах. РљРёРЅРёРЅРё атыннык РєУ©СЂУ©СЂ, итинник РєУ©СЂР±У©С‚.
Аттыбар кумахха күлүк көстөр.
«Мин билигин биэриэм, – дьахтар саҥата. – Барыта үчүгэй. Уолчаан көннөрү тугу эрэ саныы олорор». Мин күлүгү көрөбүн.
РЈТ»СѓРЅ баттахтаах. Р?Р№СЌРј киэниттэн букатын атын. РљТЇР»ТЇРє аччыыр, онтон тута СЌРјРёСЌ улаатар. «Хабыҥ!В»
РўРёТҐ!
«Тоҕо эһиги биһигини кытары хаһан да оонньообоккут? Ааспыт сырыыга эмиэ маннык олорбуккут. Ол иннинэ эмиэ».
Р?Р№СЌРј РєРёРЅРёРЅРё РєУ©СЂУ©СЂ СѓРѕРЅРЅР° саҥарбат. Хараҕын харалара күнтэн кыра туочука буолбуттар.
«Хайа, эн ханна бааргыный? – аҕам саҥата иһиллэр. – Кэлиий, түргэнник!»
РўРёТҐ!
РљТЇР»ТЇРє РёТҐРЅСЌСЃ гынар СѓРѕРЅРЅР° сүтэр. Р?Р№СЌРј С‚У©Р±У©С‚ТЇРЅ С‚У©ТҐРєУ©С‚У©СЂ. Хараҕын харалара РёР±РёСЂ гынаат, улаатан бараллар. Оттон хараҕын тулатыгар тэтэркэй баҕайы быыкаайык СЌР±РёСЂРґСЌСЂ көстөллөр.
* * *
Арааһа, туран кинилэргэ ити мээчиги быраҕыахха баара. Оччоҕо РєРёРЅРё Р±РёТ»РёСЌС…СЌ кэлиэ СЃСѓРѕТ•Р° этэ, РєСЌРЅРЅРёРєРё аҕам массыынаҕа РёР№СЌР±РёРЅ РєТЇРЅТЇТЇТ»ТЇС‚ акаары РґРёСЌ СЃСѓРѕТ•Р° этэ. Рбэтэр быһаҕынан тэһэ анньан РєСЌР±РёТ»РёСЌС…С…СЌ баара. Сытыы РґР° сытыы быһаҕынан. РћРЅРЅРѕРѕТ•РѕСЂ аҕам, барыларын арбуһунан РєТЇРЅРґТЇР»ТЇТЇСЂТЇРіСЌСЂ, тарбаҕын быспыта. Оттон ити СѓТ»СѓРЅ баттахтаах, РєРёРЅРёРЅРё РєУ©СЂУ©-РєУ©СЂУ©, күлбүтэ. Хайдах СЌСЂСЌ кычыкылатан эрэллэринии. РЈРѕРЅРЅР° тарбахтарын быыһынан арбуз СЃТЇРјСЌТ»РёРЅСЌ СЃТЇТЇСЂСЌСЂСЌ.
«Оттон СЌРЅ тоҕо СЃРёСЌР±СЌРєРєРёРЅ? – диэбитэ аҕам. – РРјРёСЌ санаарҕаатыҥ РґСѓРѕ?В»
Кини буоллаҕына турар уонна күлэр. Оттон ийэм тэллэй анныгар олорор. Ууну көрөр.
Мээчиги быраҕыахха баара.
РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё, бырах, быраҕыма, РѕРЅРЅСѓРє РґР° гыммытым буоллар РєРёРј РґР° РєТЇР»ТЇУ©-ТЇУ©СЂТЇУ© СЃСѓРѕТ•Р° этэ. Аҕам СЃРёРЅ Р±РёРёСЂ СЃУ©С‚ТЇУ©Р»ТЇТЇСЂ СЃРёСЂРіСЌ мээчиктиирин тохтоппотоҕо. Онтон РєТЇТ»ТЇРЅ буолбутугар бары тыаҕа барар буолбуппут. Субуотаҕа РєРёРЅРё сарсыарда эрдэттэн, тугу СЌСЂСЌ РёТ»РёРёСЂСЌ-РёТ»РёРёСЂСЌ, хаамыталаан барара. Р?Р№СЌРј этэрэ – РґСЊРёСЌТ•СЌ РёТ»РёРёСЂРёРјСЌ, оттон РєРёРЅРё РєСѓСѓРєСѓРЅР°Т•Р° олорор СѓРѕРЅРЅР° У©СЃСЃУ© улаханнык РёТ»РёРёСЂСЌСЂСЌ. «Футболу СЃУ©Р±ТЇР»ТЇТЇРіТЇРЅ РґСѓРѕ, Костя?В» РњРёРЅ СЃУ©Р±ТЇР»ТЇТЇР±ТЇРЅ РґРёРёСЂРёРј. «Оччоҕо С…РѕРјСѓРЅ. Тыаҕа барыахпыт».
Тыаҕа дьиэбитинээҕэр быдан ТЇС‡ТЇРіСЌР№ этэ. Долохоно булуохха СѓРѕРЅРЅР° отонун СѓТҐСѓРѕТ•СѓРЅ били СѓТ»СѓРЅ баттахтаахха тибиириэххэ СЃУ©Р±У©. Талах быыһыттан. РљРёРј РґР° РєУ©СЂР±У©С‚ сириттэн. Рбэтэр баттаҕар ытырыык оту СЌСЂРёР№РёСЌС…С…СЌ СЃУ©Рї. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё, ытырыык оту эрийэртэн куттаммытым. Арай РѕРЅСѓ кыптыыйынан кырыйа сатыырын У©Р№Р±У©СЂ РѕТҐРѕСЂРѕРЅ РєУ©СЂР±ТЇС‚ТЇРј. УЁР№Р±У©СЂ РѕТҐРѕСЂРѕРЅ РєУ©СЂУ©-РєУ©СЂУ©, долохоно СѓТҐСѓРѕТ•СѓРЅ тибиирбитим. Талах быыһыттан булан ылыахтарыгар РґРёСЌСЂРё.
«Солуута суоҕунан дьарыктанан бүтүөххэ. Футбол оонньуохха».
Оттон мин солуута суоҕунан дьарыктамматаҕым. Кинини төбөҕө таба сатаабытым.
«Саба түһээччи буолуоҕуҥ. Мин боруотаҕа туруоҕум, – диэбитэ аҕам. – Уонна киллэриигэ диэри оонньуубут».
Ол эрээри кини боруотаҕа турбатаҕа. Сирэйин араастаан ханньатара уонна эмиэ иһиирэрэ. Ол эрээри ийэм киниэхэ туох да диэбэтэҕэ. Тиит таһыгар олорбута уонна биһигини көрөрө. Арааһа, киниэхэ дьиэҕэ эрэ иһиирбэтэ наада быһыылааҕа. Билбэппин. Оччолорго мин ону өйдөөбөт этим. Көннөрү атын боруотаҕа мээчиги тэбэн киллэрэрим. Ол да буоллар биһиги син биир элбэх мээчиги киллэртэрбиппит.
«Кинилэр кыргыттар дии. Тоҕо хомойоҕун? Биһиги дьиҥнээхтии оонньообоппут».
РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РјРёСЌС…СЌ кыһыылаах этэ. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, РјРёРЅ наһаа кыһаллыбытым. РњРёРЅ кинилэри кыайыахпын наада этэ. Оттон РєРёРЅРё бастаан соруйан киллэртэрбитэ, ахсаан тоҕус Р±РёСЌСЃРєСЌ буоларын РєСѓСЂРґСѓРє. Онтон Р±РёРёСЂ СЌСЂСЌ мээчиги киллэрэллэрэ хаалбытын РєСЌРЅРЅСЌ СЌРјРёСЃРєСЌ барытын хабан барбыта. РћРЅРЅРѕ РјРёРЅ РґСЊСЌ барыта сатанар буолла быһыылаах РґРёРё санаабытым. РўТЇСЂРіСЌРЅРЅРёРє СЃТЇТЇСЂСЌСЂ СѓРѕРЅРЅР° киллэрэр буолан барбытым. Р?СЃРїСЌСЂ туох СЌСЂСЌ дьөлүтэ РєСЌР№СЌРЅ ыалдьара. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё У©СЃСЃУ© Р±РёРёСЂ РіРѕР» хаалбыта. Оттон били СѓТ»СѓРЅ баттахтаах РјРёРёРіРёРЅ тула СЃТЇТЇСЂСЌСЂСЌ СѓРѕРЅРЅР° күлэрэ. Оттон РјРёРЅ күлбэтим. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, РјРёРЅ Р±РёРёСЂ голу киллэриэхпин наада этэ. Билигин табыллыа РґРёРё саныырым. Оттон РёТ»РёРј кэйиэлиирэ сүрдэммитэ. Дьэ онтон аҕам мээчиги хабан ылбыта СѓРѕРЅРЅР° чопчу РєРёРЅРё атаҕын анныгар бырахпыта. РњРёРЅ РєРёРЅРё соруйан бырахпытын РєУ©СЂР±ТЇС‚ТЇРј, РѕР» РґР° буоллар СЃТЇТЇСЂР±ТЇС‚ТЇРј. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, РјРёРЅ У©СЃСЃУ© РґР° мээчиги былдьаан туора тэбиэхпин СЃУ©Рї РґРёРё санаабытым. РћР» СЌСЂСЌСЌСЂРё РјРёРЅ туохтан СЌСЂСЌ иҥнибитим СѓРѕРЅРЅР° С‚У©Р±У©Р±ТЇРЅСЌРЅ СЃРёСЂРіСЌ охсуллубутум. Онтон С‚У©Р±У©Р±ТЇРЅ У©СЂУ© РєУ©С‚У©Т•ТЇТЇР±СЌСЂ, кинилэр РЅРѕРјРЅСѓРѕ куустуһа сылдьаллара. Оттон кыыс хаһыытыыра: Р±РёТ»РёРіРё кыайдыбыт! РњРёРЅ турбутум СѓРѕРЅРЅР° талах быыһыгар барбытым. РўРѕТ•Рѕ диэтэххэ, ытыырбын кинилэр көрүөхтэрин баҕарбатаҕым. РЈРѕРЅРЅР° РёТ»РёРј наһаа ыалдьар этэ.
* * *
Киэһэ быраас кэлбитэ уонна муҥурдааҕа ыалдьыбыт диэбитэ. Оргууй испин баттыыра, онтон эмискэ ыытара. Мин ыарыыбыттан мээчик курдук, кини илиитин ыытта да, өрө көтө түһэрим.
«Суһал көмөҕө» биһиги туох эрэ наһыылка үрдүгэр олорбуппут, оттон аҕам миигин төбөбүттэн имэрийэрэ. Мин киниэхэ, өскөтүн өлөн хааллахпына, аны ити уһун баттахтааҕы тыаҕа илдьэ сылдьымаар диэбитим. Кини күлбүтэ уонна миигин акаары диэбитэ. Муҥурдаах – туох да уустуга суох эпэрээссийэ.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209611) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке
Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения