Читать онлайн книгу "Xatirat"

Xatirat
HacД± SЙ™lim AxundzadЙ™


XatirЙ™ Й™dЙ™biyyatД± #53
Oxuculara təqdim olunan kitab Azərbaycanda XX əsrin əvvəllərində milli dövlətçiliyə aparan yolda cərəyan edən daxili proseslərin, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması və həmin vaxt baş verən hadisələrin iştirakçısı olmuş Hacı Mirzə Səlim Axundzadənin mühacirətdə olarkən qələmə aldığı “Xatirat”dır. Müəllif qəflətən vəfat etdiyindən “Xatirat” yarımçıq qalsa da, onda canlı əks olunmuş hadisələrin işıqlandırılması Azərbaycan tarixinin olduqca mühüm olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünü tədqiq etmək üçün qiymətli mənbədir. Kitab tədqiqatçı alimlər və tarix ilə maraqlanan geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulub.




HacД± SЙ™lim AxundzadЙ™















XATД°RAT

AzЙ™rbaycan torpaДџД±na tГјrbЙ™t

DemiЕџЙ™m



“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 53-cü kitab









AzЙ™rbaycan torpaДџД±na tГјrbЙ™t demiЕџЙ™m,

Ећoran sularД±na ЕџЙ™rbЙ™t demiЕџЙ™m,

İlqarından dönənə lənət demişəm,

Mən ilqarımdan dönən deyiləm.



Г–N SГ–Z



Hər hansı bir xalqın tarix boyu ayaqda durub, müxtəlif təzyiq və təcavüzlərə sinə gərən, mövcudluğunu mühafizə edərək gələcək inkişafını təmin edə bilib-bilməməsinin şərtlərindən biri həmin xalqın zəmanəyə uyğun, onun önündə gedərək, arxasınca apara bilən şəxsləri yetişdirə bilib-bilməməsindən asılıdır. Azərbaycan xalqı da istisna deyil. O, hər zaman çətin məqamlarda sıralarından öncül, xalqın birliyini təmin edərək mövcudluğunu mühafizə edən şəxslər yetirmişdir. Belə şəxslərin bir qismi xalq və dastan qəhrəmanlarına çevrilərək dillər əzbəri olmuş, digərləri rəsmi sənədlər və tarixi araşdırmalarda öz yerini tapmış və geniş təbliğ olunmuşlar. Bunlarla yanaşı, özünü xalqın yolunda fəda etmiş, şəxsi mənafeyi və güzəranını xalqın mənafeyi və gələcəyinə qurban vermiş, lakin xalqın hələ də tanımadığı və yaxud az tanıdığı Vətən övladları da az deyildir.

Oxuculara təqdim olunan Hacı Mirzə Səlim Axund Axundzadənin “Xatirat”ı müəllifin mühacirət həyatının sonlarında yazılmışdır. Mətndən göründüyü kimi, müəllif “Xatirat”ı yazmağa başlarkən bir çox məsələlərin işıqlandırılmasını qarşısına məqsəd kimi qoymuşdur. Lakin qəflətən vəfat etdiyindən istəyinə nail olmamış və yazısı natamam qalmışdır. Bununla belə, hətta bu vəziyyətdə də, “Xatirat” Azərbaycan tarixinin mühüm bir dövründə – Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaranmasına gətirən yollarda cərəyan edən hadisələrin bilavasitə iştirakçısı olmuş şəxsin yazdığı qiymətli materialları əks etdiyindən həmin dövrün tədqiqi üçün mühüm mənbədir.

“Xatirat”ın əlyazması Hacı Səlimin övladları tərəfindən mühafizə edilmişdir. İlk dəfə “Xatirat”ın nəşri 1992-ci ildə baş tutmuşdur. O zaman müəllifin qardaşı oğlu İshaq Axundov əmisi oğlanlarından əlyazmanın surətini alıb kiril əlifbasına çevirərək “gələcəkdə lazım olar” fikri ilə, özünün yazıb nəşr etdirdiyi “Azərbaycan incisi” kitabına daxil etmişdir. Surəti keyfiyyətsiz olduğundan oxunuşu zamanı müəyyən təhriflərə yol verilmişdir. Üstəlik, nəşriyyatın redaktəsi zəif olduğundan həmin nəşrdə kifayət qədər xətalar yer alsa da, “Xatirat”ın ilk nəşri onun tanıdılmağında mühüm addım hesab olunmalıdır. İlk nəşrdən ötən zaman ərzində “Xatirat” mütəxəssislər tərəfindən tanınmış, onda olan məlumatlar tariximizin Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti ilə bağlı yazılarda artıq öz əksini tapmışdır.

Hacı Mirzə Səlim Axund Axundzadənin “Xatirat”ının hal-hazırkı nəşri əlyazmanın bilavasitə özü ilə tutuşdurularaq redaktə olunmuş və müasir Azərbaycanda istifadə olunan latın qrafikası ilə nəşr edilmişdir.

Hacı Mirzə Səlim Axund Axundzadənin həyat və siyasi fəaliyyəti indiyədək ayrıca tədqiqat obyekti olmamışdır. Onun haqqında məlumatlar özünün yazdığı “Xatirat”dan, qohum və övladlarından, cüzi tarixi sənəd və tədqiqat əsərlərindən toplanmışdır. Bununla əlaqədar olaraq, onun həyat və siyasi fəaliyyətinin bəzi məqamları hələlik qaranlıq qalır.

Hacı Mirzə Səlim 1872-ci ildə Lənkəranda zəmanəsinin tanınmış ziyalısı, pedaqoqu, Azərbaycan klassik şairlərindən biri olan Mirzə İsmayıl Qasirin ailəsində dünyaya göz açmış beş övladın ilki idi. Anası zəmanəsinə görə savadlı olan Məşədi Bibixanım Lənkəranın tanınmış din xadimlərindən biri və Qasirin dayısı olan Molla Kərbəlayi Əli Məhəmmədin qızı idi.

Nəsildən-nəslə Axundzadələr ailəsində elm və təhsilə önəm verilmə ənənəsinə uyğun Səlim ilk təhsilini atasının üsuli-cədid məktəbində aldıqdan sonra, Lənkəranda rus dilində gimnaziyanı bitirir. Bir müddət müstəntiq yanında köməkçi, polisdə katib, Əsgər xanın evində kargüzar işlədikdən sonra İslam dininə və mədəniyyətinə meyli olduğundan Lənkəran mədrəsələrindən birində təhsilini davam etdirir, ərəb dili və İslam dini biliklərini təkmilləşdirərək bir neçə ildən sonra Ərdəbilə gedir. Orada bir müddət təhsildən sonra Lənkərana qayıtsa da, bir ildən keçməmiş yenə də Ərdəbilə gedir. Lakin orada “başına gələn qəza və iltifaqdan sonra” təhsil üçün Zəncana gedir və üç il ərzində məksə (islam hüququna) yiyələnərək Lənkərana qayıdır. Hacı Mirzə Səlim Ərdəbil və Zəncanda oxuyarkən çoxlu maddi çətinliklərlə üzləşmiş olsa da, həmin vaxt Məkkəni ilk dəfə ziyarət edir.

Maddi çətinliklərin olması onun özünün yazdığı “Başıma gələn qəza” sətirləri və atası Mirzə İsmayıl Qasirin “Nə yazım” mənzum məktubundan bilinir. Oğlunun təhsili üçün Lənkəran cəmiyyətinin köməyinə ehtiyacı olduğu halda, xan tərəfindən tərtib edilmiş siyahı ilə ianə toplanmaması haqqında şair məktubunda yazır:



ЖЏrdЙ™bildЙ™n mЙ™nЙ™ hЙ™r gГјndЙ™ gЙ™lir bir kaДџД±z,

YetiЕџir xatirimЙ™ xeyli kГјdurЙ™t, nЙ™ yazД±m?

Gözləyir yol, mənə xərclik gələcək Mirzə Səlim,

Etdi ağayi-Məhəmməd ona hörmət, nə yazım?

EliyЙ™ydin bizi bu dЙ™fЙ™ dЙ™ bir xЙ™br hisab,

NecЙ™ qД±ldД±n ki, SЙ™lim Г§Й™kЙ™ ГјsrЙ™t, nЙ™ yazД±m?



Hacı Səlim Lənkərana qayıdandan bir müddət sonra atası Mirzə İsmayıl Qasir rəhmətə gedir və Hacı Səlim yenə də Lənkəranı tərk edir. Bu dəfə o “dübarə Ətəbata Müşərrəf, Məkkəyə gedib, Ətəbata müraciət edib” orada 8 il təhsil alır. Burada da Hacı Səlim, güman ki, siyasi baxışları səbəbindən “konsul-rus müsyö Başkovun hökmü ilə məhbus” olunur. Təhsilini bitirəndən sonra o Türkiyəyə və bir sıra Avropa ölkələrinə səyahətə gedir, Parisdə Sarbona Universitetini ziyarət edir.

Hacı Səlim Lənkərana qayıtdıqdan sonra az bir müddət mollalıq edir. Lakin Lənkəranın bir çox ruhanilərinin İslamı təhrif edərək xurafatı yaydıqlarına qarşı çıxır və mollalıqdan imtina edirək gimnaziyada 1911-ci ildən 1916-cı ilədək həm İslam dini və şəriəti, həm də fransız dilini tədris edir. Bu səbəbdən onunla ədavət edənlər ona böhtanlar yağdırır, onu da vaxtilə atası Mirzə İsmayıl Qasiri etdikləri kimi babilikdə ittiham edir, hökumət idarələrinə şikayətlər göndərirlər. Bunların nəticəsində Hacı Səlimə dövlət tərəfindən təzyiqlər başlanır, evində axtarış aparılır, bütün yazı və sənədləri həbs olunaraq təftiş edilir. Təftişdən sonra qaytarılan sənədlərin arasından bir çox, o cümlədən, İslam aləminin tanınmış üləmaları tərəfindən verilmiş vəkalətlər götürülmüş olduğu məlum olur.

1916-ci ilin əvvəllərində yenidən Türkiyəyə gedən Hacı Səlim Vətənə 1917-ci ilin iyun ayında, Rusiya buıjua inqılabından sonra qayıdır və burada cərəyan edən siyasi hadisələrdə fəal iştirak edir. Həmin vaxt o “Müsavat”a üzv olaraq, partiyanın birinci və ikinci qurultaylarının iştirakçısı olmuş, partiyanın Lənkəran özəyini yaratmışdır.

Hacı Mirzə Səlim Axund Axundzadə 1918-ci ildə təşkil olunmuş Zaqafqaziya Seymində Müsəlman fraksiyasının üzvü olmuş, Zaqafqaziya Komissarlığında fəaliyyət göstərmişdir.

1918-ci ilin may ayının 28-də Milli Şuranın üzvü olan Hacı Səlim Şuranın Tiflisdə keçirdiyi iclasında iştirak edir və Azərbaycanı müstəqil dövlət elan edən İstiqlal Bəyannaməsinin qəbul edilməsinə imza atır, yaranan dövlətin adının məhz Azərbaycan qoyulmasının tərəfdarı olur.

Hacı Səlim Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin Müsavat və Bitərəf fraksiyasının üzvü olmuş və həmin dövrdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində cərəyan edən ictimai-siyasi və mədəni-maarif istiqamətlərində görülən təşkilati işlərdə fəal iştirak etmişdir.

1918-ci ildə yeni yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bölgələrində qırğınlar törədən ermənilərin qarşısını almaq üçün Nuru Paşanın başçılığı altında göndərilmiş Türk ordusu Gəncəyə gəlir. Buradan 4 min əsgər ölkənin Qərb bölgələrində qırğınların qarşısını almaqdan ötrü Hacı Səlimin müşahidəsi ilə Zəngəzur tərəfə hərəkət edir. Hərəkət zamanı Zəngəzur bölgəsinə çata-catda yorğun əsgərlərin dincəlməkdən ötrü dayandığı zaman xəbər gəlir ki, müsəlmanlar mühasirədədir, nə çəkilməyə yol, nə də müdafiəyə qüvvə qalmayıb, təcili kömək gəlməsə, qırılacaqlar. Bu zaman Hacı Səlim səhəri gözləmək niyyətində olan yorğun əsgərlərin qarşısına çıxaraq, “müsəlman qardaş və bacılarımız orda qırılarkən bizim burda dincəlməyimiz…” sözlərilə başlayan alovlu nitq söyləyir. Nəticədə bir dəstə əsgər ayağa qalxıb, “… buracan nədən ötrü gəlmişik, indi az qala gözümüzüm qarşısında müsəlman qardaşlarımız qətlə yetirilsin? Biz gedək, qalanlar dincəlib gələrlər” – deyə yola çıxırlar. Bir az keçdikdə qalan əsgərlər də ayağa qalxırlar.

Həmin zaman mühasirədə olanlardan biri olmuş “əmioğlunun” söylədiyindən məlum olur ki, onlar ermənilər tərəfindən elə çəmbərə alınıb sıxılmışdılar ki, səngərdən başlarını belə qaldıra bilmirdilər, gülləni atarkən tüfəngin tətiyini səngərdən baş çıxartmadan çəkirdilər. Birdən eşidirlər ki, ermənilər arasında çaxnaşma düşür. Məlum olur ki, özlərini yetirən türk əsgərləri müsəlmanları mühasirəyə almış ermənilərin özlərini çəmbərə almışlar. “Biz içəridən, türklər ətrafdan hücum edib erməniləri tam məğlub etdik”.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Rusiya tərəfindən istilası nəticəsində süqüt etdikdən sonra burada fəal cümhuriyyətçilərə qarşı qırmızı terror başlananda Hacı Səlim də mühacirət etməyə məcbur olur. O, yenə də Vətənini azad etmək yollarını axtarır və bunun da yolunu İslam aləminin birliyində görür. Özünün yazdığı kimi, “Ruhani olduğum üçün hər qədər millətpərəst olsam dini etibarım milli etibarımdan yüksəkdir”.

Bu zaman Hacı Səlimin sorağı Əfqanıstandan gəlir. Əfqanıstan əmiri Əmənulla xanın əmisi ilə yaxından tanış olan Hacı Səlim Əmir tərəfindən çox hörmətlə qarşılanır. Lakin Əmir Rusiya ilə münasibətləri pozmaq istəmir və Hacı Səlimə Əfqanıstanda qalmağı təklif edir. Lakin bu, Hacı Səlimin mübarizə istəyinə uyğun deyildi. O, Əfqanıstandan Orta Asiyaya keçir və Türküstanın Rusiyaya, bolşeviklərə qarşı azadlıq mübarizəsinə təkan verib rəhbərlik edənlərdən biri olur.

1924-ci ildə Hacı Səlim İrana, Ənzəliyə gəlir və böyük hörmətlə qarşılanır. Şəhərin İmam-Cüməsi onu bir müddət öz evində saxlayır. Burada o, Axundzadə-Mühacir soyadı ilə tanınır və müqavilə əsasında şəhərin dövlət mədrəsəsində müəllimlik edərək, İslam dini, şəriət, ərəb və fransız dillərini tədris edir. Bununla belə, o yenə də mübarizəsini davam etdirir. Burada olan müsavatçılara rəhbərlik edir, şimalda olan məsləkdaşları ilə əlaqə yaradaraq mübarizə yollarını arayır, Türkiyədə məskunlaşmış mübarizə silahdaşları ilə daim əlaqə saxlayır.

Hacı Səlimin tez-tez təkrar etdiyi dörd misra onun hər an Vətənə sevgisi və sona qədər mübarizə aparmaq əzmində olduğunu göstərir:



AzЙ™rbaycan torpaДџД±na tГјrbЙ™t demiЕџЙ™m,

Ећoran sularД±na ЕџЙ™rbЙ™t demiЕџЙ™m,

İlqarından dönənə lənət demişəm,

Mən ilqarımdan dönən deyiləm.



Hacı Səlim Lənkəranda qalmış qohum və silahdaşları ilə də müxtəlif yollarla əlaqə saxlayaraq oradakı vəziyyət ilə əlaqəli məlumatlar alır. Bu əlaqələri yaradanlardan biri Hacının qohumu Kələntərli Heybət bəy vaxtaşırı “Gecələr gedib bir-iki gündən sonra, gecə və ya səhərə yaxın qayıdardı. Gətirdiyi kağızları dırmaşıb eyvanın kərpic sütunu üstündə gizlədərdi. Bir gecə – 1926-cı ilin bahar-yay aylarında evi “göy papaqlılar” mühasirə edir. Heybət bəy həbs edilərək Bakıya, Bayıl həbsxanasına göndərilir. Burada yalnız təqribən iki ildən sonra, 15 mart 1928-ci ildə məhkəmə qurulur və o, əksinqilabçı-müsavatçı damğası ilə on il müddətinə Uzaq Şimalda Solovets adalarındakı xüsusi təyinatlı lagerə göndərilir. “1929-cu il 1 dekabrda yekşənbə günü axşam saat beşdə Salavkidə Anzir cəzirəsində Qolqofada Heybət Kələntərov Allahın rəhmətinə getdi”.

Hacı Səlim 1930-cı ilin dekabnn 15-də, mədrəsədə dərs deyən zaman fars dilində bir beyt söyləyir. Tərcüməsi:



Ömür əgər xoş keçsə, Nuhun ömrü də az olar,

Əgər aclıqla keçsə, yarım nəfəs də çoxdur.

Biz bu neçə gün çətinlikdən zara gəlmişik,

Vay XizrД±n halД±na mЙ™hkumdu Г¶lГјmsГјzlГјyЙ™.



Sözlər şagirdlərin xoşuna gəldiyindən beyti dəftərlərinə yazan zaman Hacı Səlimin halı pisləşir. Bu xəbər tez şəhərə yayılır. O, Ənzəlidə böyük hörmət sahibi olduğundan şəhərin dörd müxtəlif millətlərin nümayəndəsi olan tanınmış həkimləri özlərini yetirirlər. Dərmanla su vermək istəsələr də, Hacı Səlim oruc olduğundan sudan imtina edərək, elə mədrəsədə rəhmətə gedir və Ənzəli şəhərinin Laləzar qəbristanlığında dəfn edilir.

Hacı Səlim mühacirətdə olarkən Lənkəranda qalan kiçik qardaşı Məşədi Mirzə Səbih daim təzyiqlər altında olur. Buna səbəb onun Hacı Səlimin qardaşı və Cümhuriyyət illərində şəhərin pristavı olması idi. Məşədi Mirzə Səbih bir müddət meşədə gizlənsə də, ailəsini dolandırmaqdan ötrü üzə çıxdıqda daim nəzarətdə qalır, vaxtaşırı müxtəlif “donoslarla” gah bir neçə günlük, gah bir neçə aylıq həbs edilir, iş tapmır, çətinlik çəkir və nəticədə Bakıya köçməyi qərara alır. Lakin burada da rahatlıq tapmır və nəhayət, “milliyətçi baxışlarına və sovet dövləti əleyhinə böhtançı fəaliyyətinə görə 14 noyabr 1937-ci il yenidən həbsə alınmış. Üçlüyün 3 dekabr 1937-ci il tarixli qararı ilə 3 il müddətinə siyasi hüquqlarından məhrum olunmaqla 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir”. Nəticədə o Uzaq Şərqə Amur çayı sahillərinə, “lagerə” sürgün edilir və 1943-cü ildə orada vəfat edir.

Hələ həbs edilməyindən qabaq Bakıda yaşayan zaman Məşədi Mirzə Səbih hansısa yollarla İrandan qardaşının ölüm xəbərini almışdı. Kiçik oğlu Sabirin söylədiyi kimi, “Bir gecə Ağa əmmaməli kişinin (o zaman ona belə bir əmisi olduğunu belə bildirməkdən çəkinirdilər) kiçik fotoşəklini qarşısına qoyaraq ağlayırdı”.

Hacı Mirzə Səlim Axund Axundzadə 1914-ci ildə 42 yaşı olarkən ailə qurur. Həyat yoldaşı Münəvvər xanım Teymurbəy qızı Qulubəyli Cənub bölgəsinin nüfuzlu simalarından biri, Qafqaz canişini tərəfindən təyin edilmiş Şahsevən tayfalarının Elbəyi Allahyar bəyin nəvəsi idi. Onların Aişə (Məsmə) və Cəmilə adlı iki qızı olur. Ataları mühacirət edəndən sonra ailə üzvləri daim təzyiq altında olurlar, çox əziyyət çəkirlər. 1921-ci ildə böyük qızı Aişə, 1923-cü ildə isə ikinci qızı Cəmilə rəhmətə gedir.

Hacı Səlim Ənzəliyə gələndən sonra qaynı Məşədi Ağa bəy bacısı Münvvər xanımı gizli olaraq Lənkərandan Lerik yolu ilə Ərdəbilə keçirir. Lənkərana qayıdan kimi Məşədi Ağa bəy həbs edilərək Sibirə sürgün edilir və orada vəfat edir.

Ənzəlidə Hacı Səlim və Münəvvər xanının iki oğlu olur. 1927-ci ildə İşıq (Roşən), 1930-cu ildə isə atasının ölümünə düz 6 ay qalmış Zahir dünyaya göz açır.



Tufan Д°shaq oДџlu Axundov



















HACI MД°RZЖЏ SЖЏLД°M AXUND AXUNDZADЖЏNД°N

XATД°RATI







Arkadaş! Yurduma alçaqları uğratma sakın,

Sipər et köksüni, dursun bu hayasızca axın!

DoДџacaqdД±r sЙ™nЙ™ vЙ™d etdiyi gГјnlЙ™r haqqД±n,

Kim bilir, bЙ™lkЙ™, yarД±n, bЙ™lkЙ™, yarД±ndan da yaxД±n!



MЙ™hЙ™mmЙ™d Akif























Bismillah Й™r-rЙ™hman Й™r-rЙ™him.

Rəbbi yasser vəla toəsser səhhel ələyna befəzlekevə kərəmeke ya rəbbi əqəlli-xaksar Hacı Mirzə Səlim İsmayıl oğlu Lənkərani Axundzadə, Şirvani ul-əsl, Lənkərani ul-müvəllid iyirmi illərdən mütəcaviz olar ki, istərdim öz dirilik halatımı yazıb, mənim zəmanəmdə nələr hadis olub və ittifaq düşübdür və necə təhsil etmişəm və harada təhsil etmişəm, Lənkəranda ibtidai oxumağım kimdən olub və nə cür olub, sonra rusi oxumuşam, kimlərdən və necə oxumuşam. Lənkəranda rusini bitirib bir az müddət silisçi yanında, sonra polisiyada cüzi kitabət etmişəm. Sonra Əsgərxan məşhur üçün onun evində nüsxənevislik etmişəm. Bir müddətdən sonra tələbəliyə şüru ərəbi oxuyub Lənkəran mədrəsəsində təhsillə məşğul, bir neçə ildən sonra Ərdəbilə gedib, sonra Lənkərana övdət edib, bir ildən sonra dübarə Ərdəbilə gəlib, Ərdəbildə başıma gələn qəzaya və ittifaqdan sonra Zəncana təhsil üçün gedib, Zəncanda üç il məksdən sonra Lənkərana müraciət, Zəncanda başına gələn hadisat, müraciətdən sonra atam vəfat edib, dübarə Ətəbata müşərrəf Məkkəyə gedib, Ətəbata müraciət edib 8 il təhsildən sonra zahirdə öz ixtiyarımla, batində konsilu-rus misyo Başkovun hökmü ilə məhbus, sonra Lənkərana müraciət və Nəcəfi-Əşrəfdə gördüyüm və bildiyim əhvalat və şənayi-əmali qəsd etmələri və sonra əfvəri və Hacı Ağa Balanın tədlisi ilə Axund molla Mirzə Canın ruhaninin məni bənddə qoyma mollalıqdan Lənkərana övdətdən sonra gimnaziyada dərs deməyi mollalığa tərcih verib gimnaziyada müəllim olmağımı və bəzi mollaların mənlə rəqabət etməsini və Lənkəranda məşhur Hacı Ağa Baba Babayevin mənlə müxasimə və mənim əleyhimdə olmağını və mənim evim və əşi yam hökumət tərəfindən nayib ul-hökumə… Vitvitski və Abdulla bəy Mirzə Qurbanəli oğlunun mütərcimliyilə bərabər təftiş olub kağızlarımın əxzi və hökumətə təhvili və məni hökumət tərəfindən qəsd etmələri və sonra əfvləri və Hacı Ağa Balanın tədlisi ilə Axund molla Mirzəcanın məni bənddə qoyması və s. əhəmiyyətli həvadisatı bilkulliyə yazıb yadigar qoyam və lakin həvadisin təhacümündən mümkün olmadı ki, hamı bu əhvalatlara yazıb hərəsi özü üçün bir gözəl bəyanat verəm. Əgər inşallah taala müvəffəq olarsam fil cümlə mərəsindən işarə olaraq bir şey yazacağam. Amma əsl məqsədim bu dəftərdə Lənkəran dairəsində olan təşkilat və ittifaqat və həvadisatı bəyan etməkdir. Və zimnən mallalann biçarə və avaralığından bəhs edib, onların çox-çox umuratdan ədəmi-vuquflannı bəyan və təzəkkür edib və cəmi uləmanümələrə tövsiyə etməkdir ki, kəndiləri xüsusunda bir çara arasınlar ki, əgər bərfərz əmmaməli molla və ya inki uzundon bilici və dindar hər cür fəal və kardan olursa, təzə cavanlar onları istəməyib, daimi surətdə onların əleyhdarıdırlar. Çünki birdən sabiqdəki mallaların ədəmi-fəhmi və kəlamatlarından camaat o qədər geri qalıb və cəhalət bu dövr və bu müddətdə pərt olublar. Daha bundan sonra əbədən mollalıq umuratı islahnəzir deyil. Zira ki, camaat mollaların sui-idarəsindən o qədər muşəvvəş ul-hal olublar ki, daha əlacı imkan surətindən xaric bir mövzu olubdur. Mən özüm Lənkəranda ittifaq düşən hadisatı bəyan edib və kəndim bunlarla mübaşirət və hər işdə mübaşirətimi izah edib və zimnən oxumuş cavanların mənlə batini surətdə muxasiməsini bəyan eləyib və onların zahirən, batilən molla surətində olanlarla adəmi təvafüqünü hər bir məhəldə tövzihat verib şərh edərsəm, yazdığım sözlər və iddia elədiyim mətalib tamam-kamal hamıya vazeh və mübərhən olacaqdır.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68371322) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения