Читать онлайн книгу "Ике роман / Два романа"

Р?РєРµ роман / Два романа
У?С…У™С‚ Хафизулла улы Сафиуллин


Язучы У?С…У™С‚ Сафиуллинның әлеге китабында РёРєРµ СЏТЈР° романы урын алды. Аларда Р?дел – Урал буенда яшәүче халыклар тарихындагы катлаулы, фаҗигале С…У™Р» – вакыйгалар Т»У™Рј Явыз Р?ван хакимлек иткән Русьта патшаның тиранлыгы, вәхшилеге шул чор тарихчылары язып калдырган бай фактик материалларга нигезләнеп тасвирлана.

В формате PDF A4 сохранен издательский макет книги.





У?С…У™С‚ Сафиуллин

Р?РєРµ роман








Сафиуллин Ахат Хафизуллович

Два романа



Казань. Татарское книжное издательство. 2016

На татарском языке



Р’ РєРЅРёРіСѓ вошли РґРІР° новых романа писателя Ахата Сафиуллина. Р’ РЅРёС… описываются сложные, трагические события РёР· истории народов Поволжья Рё Приуралья, Р° также тирания Рё варварство царя РЅР° Р СѓСЃРё РІ царствование Р?вана Грозного, основываясь РЅР° богатых фактических материалах, записанных историками того времени.








© Татарстан китап нәшрияты, 2016

В© Сафиуллин У?. РҐ., 2016




Язылган язмышлар


Хөрмәтле укучым!

Р СѓСЃРёСЏРґУ™ СЂУ™СЃРјРё рәвештә РґУ™ТЇР»У™С‚ РґРёРЅРµ булган христиан (нәсара) диненең, Р·СѓСЂ, чикләнмәгән урын Р±РёР»У™Рї, башка РјУ™РјР»У™РєУ™С‚ РІУ™ халыкларны буйсындыру өчен РґУ™, РєРёТЈ кулланылуы РєТЇРїР»У™СЂРіУ™ РјУ™РіСЉР»ТЇРј. Явыз Р?ван тарафыннан Казан ханлыгын басып алу христианлыкның мөселманлыкны Т—РёТЈТЇ билгесе итеп карау очраклы түгел. Урыслар Казанны яулап алу походын РўУ™СЂРµ РїРѕС…РѕРґС‹ шикелле оештыралар. Православие, җимерелгән Казан ханлыгы җирләрендә РґУ™ТЇР»У™С‚ диненә әверелеп, мөселман Т»У™Рј РјУ™Т—ТЇСЃРё халыкларга көчләп тагыла, халык гаепсезгә җәбер-золымга дучар ителә, Казан С€У™Т»У™СЂРµ тиз арада урыс шәһәренә Т»У™Рј РґУ™ нәсара динен шәрык халыкларына тарату үзәгенә әверелә башлый. РњРѕРЅС‹ТЈ өчен 1555 елда архиепископ Гурий җитәкчелегендә Казан епархиясе оештырыла.

ТєРёС‡ С‚У™ сер түгел: Явыз Р?ван Т»У™Рј аннан СЃРѕТЈ тәхеткә утырган барча урыс патшалары үзләренең С‚У©Рї дошманы, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ РґРёРЅ дошманы итеп, татарларны санаган. Бу хакта шул заманның Европа тарихчылары гына түгел, прогрессив карашлы РјУ™С€Т»ТЇСЂ урыс галимнәре – профессорлар РЎ. Рњ. Соловьёв Т»У™Рј Р’. Рђ. Ключевский РґР° язып калдырганнар.

Татарларны көчләп чукындыру эше Пётр I патшалык иткән заманда аеруча көчәя, моның өчен төрле чаралар файдаланыла. Бу – морзаларны, йомышчы (служилые) татарларның җирләрен тартып алу, салым салу, христианлыкны кабул итүчеләрне армиядән азат итү, бүләкләр һәм акча бирү һ. б. Пётр I дә, Синод та «тимер куллар белән» мөселманнарны һәм мәҗүсиләрне чукынырга мәҗбүр иткәннәр.

Бу СЌС€ Пётр I варислары, РђРЅРЅР° Р?оанновна Т»У™Рј Елизавета Петровна патшалык иткәндә РґУ™ тукталмый, Р?дел буенда СЏС€У™РіУ™РЅ халыкларны РєТЇРїР»У™Рї чукындыру оештырыла. «Перәнник Т»У™Рј чыбыркы» алымыннан тыш, агарту-аңлату эшләре РґУ™ РєРёТЈ җәелдерелә. Дөрес, РјРѕРЅС‹ТЈ нәтиҗәсе Р·СѓСЂ булмый, Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ сыйфаты ягыннан. РњУ™СЃУ™Р»У™РЅ, Казан митрополиты Сильвестр керәшен татарлары турында болай СЏР·Р°: «Чукындырылган татарлар мөселман туганнары белән йөрешәләр, шуңа РєТЇСЂУ™ чиркәүгә барырга вакытлары калмый. Мөселман СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРµ православие динен кабул иткән татарларны ТЇР·Р»У™СЂРµ белән товарга Р№У©СЂС‚У™. Казанның Татар Бистәсендә РґТЇСЂС‚ мәчет бар, алар РґР° христианнарга РєРёСЂРµ йогынты ясый».

1731 елның 23 августында, РЎРёРЅРѕРґ указы нигезендә, Казан губернасындагы халыкларны чукындыру эше белән шөгыльләнәчәк махсус РєРѕРјРёСЃСЃРёСЏ төзелә. РђРЅС‹ТЈ СЌС€ урыны итеп 1556 елда Успенский монастыре салынган Р—У©СЏ (Свияжск) С€У™Т»У™СЂРµ сайлана. Соңыннан Р±Сѓ РєРѕРјРёСЃСЃРёСЏРЅРµ «Яңа керәшен эшләре» конторасы РґРёРї атыйлар. Бу контора 1731–1764 елларда эшли Т»У™Рј мөселманнар, РјУ™Т—ТЇСЃРёР»У™СЂ арасында РёТЈ яман СЌР· калдырган РґРёРЅРё оешма буларак хәтердә кала. РЈР» Р·СѓСЂ уңышларга ирешә. Дөрес, башта православие динен кабул итүчеләр РєТЇРї булмый. 1731 елда нибары 108 кеше чукындырыла, РјРѕРЅС‹ТЈ өчен аларга акча, кием-салым бирелә. 1732 елда христиан динен 201 кеше кабул РёС‚У™. РЇТЈР° чукындырылганнар, РєРёСЂРµ ТЇР· диннәренә кайтмасыннар өчен, христианнар РєТЇРїР»У™Рї СЏС€У™РіУ™РЅ урыннарга күчерелә. 1747 елда христиан динен кабул итүчеләр саны 107 РјРµТЈРЅУ™РЅ артып РєРёС‚У™. Бу – искиткеч Р·СѓСЂ сан. У?леге контора эшләгән елларда, православие динен кабул итүчеләр саны 400 РјРµТЈ тирәсе булып, алар арасында татарлар саны 12 РјРµТЈРЅУ™РЅ бераз артыграк.

Көчләп чукындыруга, миссионерларга каршы тору төрле С‚У©Р±У™РєР»У™СЂРґУ™ РґУ™ күзәтелә. Бу – мөселманнар белән РјУ™Т—ТЇСЃРёР»У™СЂРЅРµТЈ (СѓРґРјСѓСЂС‚, мари, РјРѕСЂРґРІР°, чуваш) ТЇР· РґРёРЅРЅУ™СЂРµ өчен һәрдаим көрәшүенә дәлил. 1747 елда Казанның Татар Бистәсе татарлары, Кама аръягындагы 17 авыл кешеләре көчләп чукындыруга, христиан динен кабул итүчеләр өчен РґУ™ салынган чамасыз салымнарга, лашманчылыкка каршы восстание әзерли башлыйлар. РўРёРє халык ризасызлыгын СЃРёР·РіУ™РЅ җирле хакимиятләр, Татар Бистәсенә, авылларга гаскәриләр кертеп, аны кичектерүгә ирешәләр. Мөселманнар арасындагы көчле ризасызлык 1755 елгы Батырша мулла җитәкчелегендәге восстаниегә китерә. Восстаниенең ТЇР·У™РіРµ – хәзерге Башкортстан Республикасы Т»У™Рј Пермь краеның РєУ©РЅСЊСЏРє районнарындагы татар Т»У™Рј башкорт авыллары. У?лбәттә, Р±Сѓ каршылык хәрәкәте уңышлы тәмамланмый, РјРѕРЅС‹ТЈ объектив СЃУ™Р±У™РїР»У™СЂРµ бар. Шулай РґР° алар эзсез калмый. Батырша восстаниесе нәтиҗәсендә татарлар С‚ТЇР»У™РіУ™РЅ У©СЃС‚У™РјУ™ салымнар, рекрут итеп алулар СЋРєРєР° чыгарыла, мәчетләр төзергә СЂУ©С…СЃУ™С‚ ителә, У™ РёТЈ данлыклы миссионерлардан Лука Канашевич Т»У™Рј Сильвестр Гловацкий эшләреннән алына.

Соңыннан РјРѕТЈР° Пугачёв чуалышлары РґР° У©СЃС‚У™Р»У™. У?Р±Рё патша, халыкны тынычландыру өчен, кайбер ташламалар ясарга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була. У?йтик, бер мәчет С‚У™ булмаган Уфа шәһәрендә 1789 елның 4 декабрендә мөфтият ачыла. Екатерина II үзенең 1783 елның 28 гыйнварда чыккан фәрманы белән татарларга ТЇР· ахуннарын сайларга, СЏТЈР° мәчетләр салырга СЂУ©С…СЃУ™С‚ Р±РёСЂУ™. У?лбәттә, мондый ташламалардан чыгып кына патшабикә мөселманнарга мәрхәмәтле булган РґРёРї әйтеп булмый. Алай РґР° татарлар аны У?Р±Рё патша РґРёРї СЋРєРєР° гына атамаган. РЁСѓР» уңайдан Р’. Ключевскийның «Екатерина II вакытында хөкүмәтнең тырнаклары Р±ТЇСЂРµ тырнаклары булудан туктамады, У™РјРјР° С…У©РєТЇРјУ™С‚ халык тиресен кулның арт СЏРіС‹ белән сыйпый, У™ беркатлы халык РјРѕРЅС‹ ананың яратып сыйпавы РґРёРї кабул РёС‚У™В» РґРёРіУ™РЅ сүзләрен РёСЃРєУ™ төшерү урынлы булыр.

Чын тарихны белмәү халыклар арасындагы дуслык һәм татулык мөнәсәбәтләренә һич тә ярдәм итми. Шуңа күрә илдә демократия җилләре исә башлагач, язучыларыбыз, татар халкының үткән тарихын чагылдырган темаларга алынып, безне шактый тарихи роман һәм бәяннар белән сөендерделәр.

Алтын Урда, татар ханлыклары, Сөембикә ханбикә һәм Казан ханлыгы башында торган зирәк акыллы ханнарыбыз турында тарихи дөреслеккә туры килгән берничә әсәр дөнья күрде һәм үз укучыларын тапты. Алар чын тарихыбызны дөрес күзаллауда, тарихи гаделлекне торгызуда зур роль уйный, халкыбызның милли үзаңын үстерүгә ярдәм итә. Халык юкка гына: «Үткәнен белмәгәннең киләчәге юк!» – дими.

Р›У™РєРёРЅ тарихта әле хәзер РґУ™ язучылар игътибарыннан читтә кала Р±РёСЂРіУ™РЅ темалар, У™РґУ™Р±Рё-нәфис басмаларыбызда чагылыш тапмаган ак таплар РґР° шактый. Шуларның берсе – Р?дел Р±СѓРµ халыкларын, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ татар-мөселманнарны РґР° христианлаштыру РјУ™СЃСЊУ™Р»У™СЃРµ. У?лбәттә, Р±Сѓ тема матбугатта бөтенләй яктыртылмый РґРёРї әйтеп булмый. РўРёРє шулай РґР° әлегә хәтта милли газета-журналларыбызда РґР° андый язмалар СЃРёСЂУ™Рє. У? СѓР» чорны, Р±Сѓ теманы чагылдырган У™РґУ™Р±Рё У™СЃУ™СЂР»У™СЂ РІУ™ китаплар турында әйткән РґУ™ СЋРє!

Ниһаять, РјРёТЈР° язучы У?С…У™С‚ Сафиуллинның шушы теманы У™РґУ™Р±Рё яссылыкта яктырткан «Язылмаган язмышлар», «Явыз Т»У™Рј кансыз тиран» романнары белән танышырга туры килде. Элек РјРёРЅ унбишләп китап авторы булган У?С…У™С‚ абыйны хәзерге тормышыбызны чагылдырган У™СЃУ™СЂР»У™СЂ авторы буларак кына белгәнгә, Р±Сѓ тарихи У™СЃУ™СЂР»У™СЂРЅРµ кулыма шикләнебрәк алган идем. Хәтта «Язылмаган язмышлар» романының исеме РґУ™ шик уятты: СЏРЅУ™СЃРµ, язмыш ничек язылмаган булсын? Ходай Тәгалә кешенең язмышын ана карынында вакытында СѓРє язып РєСѓСЏ РґРёРї беләбез Р±РёС‚. Р›У™РєРёРЅ роман РјРёРЅРµ беренче битеннән ТЇРє үзенә җәлеп итте, Т»У™Рј аны Р±РёРє рәхәтләнеп укып чыктым. РЁСѓРЅРґР° аның исеменең РЅРёРіУ™ шулай икәнен РґУ™ аңладым: баксаң, Ходай язган язмышны үзгәртергә тырышучылар РґР° аз булмаган Р±Сѓ фани РґУ©РЅСЊСЏРґР°! Алар, кеше язмышын сызып-бозып-изеп, аны ден Т»У™Рј диненнән яздырырга омтылган…

Болар төрле чаралар белән урыс булмаган милләт кешеләрен, үз диннәреннән баш тарттырып, православие диненә күчерү юлы белән башкарылган. Бу исә болай да авыр тормыш тарафыннан изелгән милләтләр өстенә дини яктан да зур сынау булып төшкән, нәтиҗәдә аларны, ата-баба тамырларыннан аерып, фаҗигаләргә дучар иткән.

Р?РєРµ романның РґР° эчтәлеге Р±РёРє бай, анда халкыбыз тормышы төрле яктан яктыртыла. РўРёРє РјРёРЅ аларның эчтәлеген СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ җыенмыйм. РђРЅРґР° халкыбызның ачы язмышы ТЇС‚У™ РґУ™ хәтердә калырлык калку итеп, У™РґУ™Р±Рё образлар аша төрле тормыш хәлләре, вакыйгалары ракурсында Р±РёРє ачык Т»У™Рј күңелгә сеңеп калырлык РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ мавыктыргыч итеп сурәтләнгән. У?СЃУ™СЂР»У™СЂ икесе РґУ™ Р±РёРє укылышлы йөгерек тел белән язылган.

Романнарда – кешеләр язмышы, милләт язмышы. У?СЃУ™СЂ шуның белән отышлы: СѓР», архив материалларына таянып, тарихи дөреслек кысаларыннан тайпылмыйча язылган, андагы РёТЈ фаҗигале, җан өшеткеч вакыйгалар РґР° – булган хәлләр.

Гомумән алганда, шәхсән үзем язучының «Язылмаган язмышлар», «Явыз һәм кансыз тиран» романнарын авторның зур уңышы дип саныйм һәм китапка үз укучысын табуны, бәхетле язмыш телим.

Фәйзелхак Р?слаев,

тарих фәннәре докторы, профессор




Язылмаган язмышлар


Православие не выработало тех нравственных идеалов, которые бы не позволяли одному человеку владеть другими.

    Пётр Чаадаев




«Барыбер чукындырабыз!..»


Санкт-Петербург. 1718 ел, 13 нче сентябрь.

Бүген флот атакае Алексий Раевскийның йокысы йокы булмады: ничек кенә онытырга теләсә дә, аңа моннан берничә көн элек килеп чыккан күңелсез вакыйга һич тә тынгылык бирмәде.

Болай гадәткә кергән, хәтта инде менә ике ел буе һәр көн диярлек кабатланып торган бертөрлелеге белән тәмам эчен пошырып бетергән, туйдырган гадәти, дөресрәге, гадәти булып башланып киткән көн иде ул…

Мичманнар флот чиркәвенә матросларны төркем-төркем РёСЂС‚У™РЅРіРµ гыйбадәткә алып РєРёР»У™ торды, СѓР», РёР·РіРµ РґРѕРіР° укыганнан СЃРѕТЈ, аларны чукындыра торды. Күнегелгән, гадәти Т»У™Рј эчпошыргыч СЌС€. РўРёРє хезмәтең шул булгач, бернишләр С…У™Р» СЋРє. Р?РЅРґРµ менә хәзер РёСЂС‚У™РЅРіРµ гыйбадәт бетә, монысы СЃРѕТЈРіС‹ төркем бугай, РґРёРї сөенеп кенә торганда, гулливердай таза гәүдәле, озын буйлы, сумала сыман кап-кара чәчле бер матрос РєРёРЅУ™С‚ чукынудан баш тартты.

– Мне нельзя, ваше благородие! – диде ул. – Я – магометанин… Нельзя мне это: наш Аллах не велит, ваше благородие!

– Нәрсә, нәрсә? – дип очынып килде аның янына атакай, әле генә ишеткәненә ышанырга теләмичә. – Син нәрсә мыгырданасың анда, ә, матрос?

– Никак нельзя мне креститься, ваше благородие, – диде матрос бу юлы колак тондырырлык тавыш белән. – Я – магометанин. Не положено нам…

– Значит, не положено? – дип сорады шуннан башка ни әйтергә дә белмәгән Раевский һәм, аны карашы белән куркытырга теләгәндәй, үзенең карчыгадай очлы, шул ук вакытта төсен һич тә аерып булмаган күзләрен, тишәрдәй булып, матроска төбәде.

РљТЇРїР»У™СЂ әйтүенчә, хәер, СѓР» РјРѕРЅС‹ ТЇР·Рµ РґУ™ СЃРёР·У™ РёРґРµ, аның РєТЇР· карашында кешенең ихтыярын мизгел эчендә үзенә буйсындыра ала торган ниндидер гипнозлык сәләте бар РёРґРµ. Атакайның менә хәзер, шушы мизгелдә РґУ™, үзендә шул СЃУ™Р»У™С‚ барлыгына инанасы РєРёР»У™ РёРґРµ бугай. Р›У™РєРёРЅ каршында күзләрен Р·СѓСЂ итеп ачып, киресенчә, үзен РіРёРїРЅРѕР· тәэсиренә бирелергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёС‚У™СЂРіУ™ теләгән сыман, матрос аның төссез күзләренә керфеген РґУ™ какмыйча карап тора Р±РёСЂРґРµ. Атакай, аның сихерләүчән Р±Сѓ туры РєТЇР· карашын РєТЇС‚У™СЂУ™ алмыйча, башын читкә Р±РѕСЂРґС‹. Үзендә бернинди гипнозлау сәләте юклыгын РґР° шушы мизгелдә генә СЃРёР·РґРµ шикелле СѓР». Югыйсә РєТЇРїР»У™СЂ аның карашын РєТЇС‚У™СЂУ™ алмыйлар РёРґРµ, У™ монда… РЈР» нишләргә РґУ™ белмичә югалып СѓРє калды Т»У™Рј шул мизгелдә: В«У?ллә СЃРѕТЈ Р±Сѓ матросның РєТЇР· карашындагы гипнозлык сәләте минекеннән көчлерәкме?В» – РґРёРї уйлап алды. Тынлык озакка сузылды, РёРЅРґРµ башка матрослар РґР°, Р±Сѓ С…У™Р» РЅРё булып бетәр РёРєУ™РЅ РґРёРї бугай, үзара пышылдаша башладылар. Нәрсәдер эшләргә РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. РўРёРє РЅРё эшләргә? У?леге башбирмәс матросны ничек ТЇР·РµТЈУ™ буйсындырырга? Бу сорауларга җавап СЋРє РёРґРµ, С‡У©РЅРєРё әле моңарчы чиркәүгә кергән бер матросның РґР° болай ачыктан-ачык каршылык күрсәткәне булмады. Дөрес, чукындыруны Р·СѓСЂ ризасызлык белән, ничарадан-бичара кабул РёС‚ТЇ очраклары моңарчы РґР° булгалады булгалавын, тик алар – урыс флотына хезмәткә чакырылгансың РёРєУ™РЅ, нишләмәк РєРёСЂУ™Рє – Р±Сѓ чараны барыбер кабул РёС‚У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёРґРµ. У? монда… РљТЇСЂ СЃРёРЅ аны: магометан, имеш! РђТЈР° чукынырга ярамый, имеш! Басурман!

– Значит, не положено? – дип, тагын кабатлады Раевский үзенең соравын.

– Так точно, ваше благородие, не положено.

– Как звать?

– Матрос Р?скандар Хабибуллин, ваше благородие.

– Татарва, значит… – диде атакай, үзе өчен генә нәтиҗә ясап.

Р›У™РєРёРЅ РјРѕРЅС‹ барысы РґР°, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ ТЇР·Рµ РґУ™ ишетте, Р±Сѓ мыскыллы СЃТЇР·РіУ™ ачуы чыгып, аның яңак СЃУ©СЏРєР»У™СЂРµ уйнаклап алды.

– Не татарва, а татарин, ваше благородие! – диде ул, горурлык белән башын тагын да югарырак күтәрә төшеп.

Раевский ирексездән, асылда, эчендәге ачуын тыя алмыйча әйткән Р±Сѓ СЃТЇР·Рµ өчен бераз уңайсызланып РєСѓР№РґС‹. Хәер, СЋРє, РЅУ™РєСЉ шушы СЃТЇР·Рµ өчен түгел, С‡У©РЅРєРё, аның уенча, Р±Сѓ СЃТЇР· башбирмәс татарларга карата Р±РёРє дөрес әйтелгән, «татарва» СЃТЇР·Рµ хәтта патша указларында РґР° очрый. РњРѕРЅРґР°, менә хәзер, СЌС€ башкада РёРґРµ: СѓР» ирексездән Р±Сѓ матроска тагын бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ сүзен кистереп – җитмәсә, РЅРёРЅРґРё горурлык белән Р±РёС‚ әле! – әйтергә, шуның белән ТЇР· сүзен аста калдырырга ирек Р±РёСЂРґРµ. Р?рек Р±РёСЂРґРµ, Т»У™Рј РјРѕРЅС‹ барысы РґР° ишетеп-күреп торды. Менә РЅРё өчен уңайсызланып калды СѓР». Ничек кенә булмасын, Р±Сѓ күңелсез хәлне Р·СѓСЂ җәнҗалсыз гына С…У™Р» РёС‚У™СЂРіУ™, тәмамларга РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. РљРёСЂУ™Рє РёРґРµ генә түгел, вакыт РёРґРµ, С‡У©РЅРєРё көтелмәгән Р±Сѓ С…У™Р» РёРЅРґРµ болай РґР° бөтен кәефне Р±РѕР·РґС‹.

– Русь флотында христиан динле матрос һәм офицерлар гына хезмәт итәргә тиеш, – диде атакай мөмкин кадәр йомшак тавыш белән. – Бу турыда яхшылап уйларга кирәк булыр сиңа, Александр…

– Нет, ваше благородие, РЅРµ Александр, Р° Р?скандар!

– Күрәм: СЃРёРЅ Р±РёРє үзсүзле РёРєУ™РЅ, Р?скандар. Болай булса, СЃРёТЈР° хезмәт РёС‚ТЇРµ Р±РёРє авыр булыр.

– Без авырлыктан курыкмыйбыз, ваше благородие!

– Ярар, күрербез, күрербез… – дип мыгырданды Раевский һәм, ачуыннан ашардай булып, матросның йөзенә тагын бер мәртәбә күз төшереп алды. – Мичман, төркемне алып китәргә мөмкин.

Р?РЅРґРµ болай РґР° үзенең матросы өчен бер тиргә, бер суыкка батып, Р±Сѓ хәлнең кайчан бетәсен көтеп арган мичман, матрос янына йөгереп килде РґУ™, тукмак шикелле Р·СѓСЂ, йонлы йодрыгын Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ борыны төбенә ТЇРє куеп:

– Ты сегодня в карцер пойдёшь, татарин! – дип ысылдады һәм боерык бирде: – Всем на выход!

Чиркәүдә булып узган шушы вакыйга менә РёРЅРґРµ РЅРёС‡У™ РєУ©РЅ Раевскийның тынычлыгын тәмам Р±РѕР·РґС‹. Җитмәсә, ТЇС‡ иткән шикелле: кеше тормышында очрый торган шуның ише хәлләрнең адым саен РёСЃРєУ™ С‚У©С€У™ торган гадәте РґУ™ бар. Р?РЅРґРµ оныттым, РёРЅРґРµ үтте-китте РґРёРї уйлап кына РєСѓСЏСЃС‹ТЈ, У™ алар РёСЃУ™ шундук бөтен барлыгы белән РєТЇР· алдына РєРёР»У™ РґУ™ баса! Килеп баса РґР°, җанны кимерә, бәгырьне ашый башлый. Менә бүген РґУ™ шулай булды: башта шул вакыйга РєТЇР· алдына килеп, йоклый алмыйча, боргаланып ятты. Бик СЃРѕТЈ гына йокыга китте. Анысы РґР° тыныч үтмәде: теге әзмәвердәй матрос төшенә кереп йөдәтте. РђРЅС‹ТЈ каршысына баскан РґР°, шомырттай кара күзләрен, керфеген РґУ™ какмыйча, Раевскийга туп-туры С‚У©Р±У™РіУ™РЅ Т»У™Рј, аны мыскыллаган шикелле, тукрандай тукылдый РґР° тукылдый: «Нет, ваше благородие! Нельзя нам, ваше благородие! РќРµ Александр СЏ, ваше благородие! РЇ – магометанин, ваше благородие!..В» Тагын шунысы РіР°Т—У™Рї РёРґРµ: РЅРё өчендер, аның РєТЇР· алдына шул матросның туры карашы килеп басты. Күңелне шомландыра, С‚У™РЅРЅРµ чымырдаттыра торган караш РёРґРµ СѓР». Гадәттә, андый кыю караш аның иясенең каршындагы кешедән өстен торуын РєТЇСЂСЃУ™С‚У™, раслый сыман С‚У™СЌСЃРёСЂ калдыра. Өстен? Булмаганны! Татарва ничек СЃРёРЅРЅУ™РЅ, – җитмәсә, урыс атакаеннан! – өстен булсын?! Укучы укытучысыннан беркайчан РґР° өстен була алмый! Бу, РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, булырга РјУ©РјРєРёРЅ түгел. У? без башка РґРёРЅРґУ™ торучы халыкларга, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ менә шундый РіРѕСЂСѓСЂ карашлы татарларга карата РґР°, укытучы ролен ТЇС‚У™СЂРіУ™ тиешле кешеләр! Р?кенче төрле әйткәндә, миссионерлар! У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, миссионерлар! Безнең У©СЃРєУ™ бөек РјРёСЃСЃРёСЏ Р№У©РєР»У™РЅРіУ™РЅ: без тора-бара башка РґРёРЅРґУ™ булган барлык иноверецларны христиан диненә кертергә тиеш! Бөек Р?ван Васильевич патшалык иткән заманнан васыять сыман калган Р±Сѓ РјРёСЃСЃРёСЏРґУ™РЅ РґУ™ артык РЅРё бар тагын урыс кешесе өчен? Юк башка андый Р·СѓСЂ РјРёСЃСЃРёСЏ!

Бүген төшенә кереп бимазалаган матросның кыю, РіРѕСЂСѓСЂ карашы РґР°, чиркәүдә аның белән килеп чыккан күңелсез вакыйга РґР° Раевскийны РёСЂС‚У™РЅРіРµ ашын ашап утырган вакытта РґР° тынычлыкта калдырмады: әледән-әле исенә төшеп, рәте-чираты булмаган эзлексез уйларга СЌС‚У™СЂРґРµ. У?Р№Рµ, уйларында бернинди эзлеклелек С‚У™ СЋРє РёРґРµ. РЁСѓР» СѓРє вакытта СѓР» үзенең дөрес юлда икәненә тагын бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ инанды. Хәер, СѓР» Р±Сѓ уен шул чиркәү вакыйгасыннан СЃРѕТЈ СѓРє күңеленә беркетеп куйган РёРґРµ шикелле.

У? дөрес СЋР» РґРёРіУ™РЅРµ РёСЃУ™ флоттагы хәзерге хезмәте белән бәйле булып, аның РёРЅРґРµ аннан РєТЇРїС‚У™РЅ РєРёС‚У™СЃРµ килеп Р№У©СЂРё РёРґРµ. Бөтен күңеле белән СЃРёР·У™: аның өчен түгел мондый хезмәт. Юк, Т»РёС‡ С‚У™ аның өчен түгел! РЈР» РјРѕРЅРґР°, үзенең ташып торган энергиясен тулысы белән эшкә Т—РёРіУ™СЂ өчен, җирлек Р±РёРє тар, Р±РёРє кысан РґРёРї саный.

Раевский, РёСЂС‚У™РЅРіРµ ашын ашаганнан СЃРѕТЈ, бүгенге РєУ©РЅРіУ™ РґРёРї уена беркетеп куйган Патриарх идарәсенә[1 - Патриарх идарәсе (Патриаршее управление) – православие диненең РёТЈ югары органы, 1721 елда СѓР» Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґ белән алыштырыла.] барырга җыена башлады. Т–РёС‚У™СЂ, муеннан гарык СѓР» флоттагы эчпошыргыч бертөрле Р±Сѓ хезмәттән. Хезмәттән генә РґУ™ түгел, С€У™Т»У™СЂРіУ™ увольнениегә чыккан матросларның исереклегеннән РґУ™ туйды СѓР». Анысы гына бер С…У™Р», эчкәннән СЃРѕТЈ нишләгәннәрен РґУ™ белештерми Р±РёС‚ алар! Чын христианга ярый торган СЌС€ түгел Р±Сѓ, РґРёРї РєТЇРїРјРµ тукыйсың, РєТЇРїРјРµ үгет-нәсыйхәт Р±РёСЂУ™СЃРµТЈ, СЋРє, барысы РґР° бушка, барысы РґР° стенага СЃРёРїРєУ™РЅ борчак шикелле – С‚У™РіУ™СЂРё РґУ™ РёРґУ™РЅРіУ™ С‚У©С€У™, С‚У™РіУ™СЂРё РґУ™ РёРґУ™РЅРіУ™ С‚У©С€У™. РЎРёРЅ Р°ТЈР° акыл Р±РёСЂУ™СЃРµТЈ, У™ СѓР» СЃРёТЈР° берни аңламаган тонык РєТЇР·Р»У™СЂРµ белән сарык шикелле тик карап тора. У?ллә СЃРёРЅ Р°ТЈР° У™Р№С‚У™СЃРµТЈ, әллә С‚ТЇС€У™РјРіУ™, әллә РёРґУ™РЅРіУ™. «Аңлыйсыңмы СЃРёРЅ РјРёРЅ әйткәнне, СЋРєРјС‹, антихрист?В» – РґРёРї сорыйсың СЃРёРЅ аннан. У? СѓР» СЃРёТЈР°: «Нәрсәне, батюшка?В» «Эчкәч, сугышырга ярамаганын» – В«У? нишләп сугышмаска, батюшка, У™РіУ™СЂ җае чыга РёРєУ™РЅ? Кайчагында җан төрлелек тели Р±РёС‚, батюшка». Бертөрлелек… Бер караганда, аларны РґР° аңлап була кебек: чыннан РґР°, аларның хезмәте РґУ™, аныкы шикелле ТЇРє, гел бертөрлелектән генә тора Р±РёС‚. Р?кенчедән, РЅРёС‡У™РјУ™ айлар Р±СѓРµ диңгездә походларда булганда, алар РєРѕСЂС‹ Т—РёСЂРЅРµ РґУ™ Р±РёРє сагына торганнардыр. РЁСѓР» тамаша вакыт диңгездә Р№У©Р·ТЇ аларны кыргыйландыра РґР° барадыр, аларның РґР° кешеләр арасында буласылары, үзләрен РґУ™ кешеләр итеп С…РёСЃ итәселәре РєРёР»У™ торгандыр. Аларның Р±Сѓ халәтләрен аңларга РґР° була шикелле. Р›У™РєРёРЅ корабтан Т—РёСЂРіУ™ төшкәч, кабаклар буенча йөреп, дуңгызга әверелергә РґРёРјУ™РіУ™РЅ Р±РёС‚. Аннары пычакка-пычак килеп сугышканнарын РґР° белештерми башлыйлар. Р?серек килеш С€У™Т»У™СЂ РёСЂ-атлары белән килеп чыккан бәрелештә былтыр гына РґР° сигез матрос пычактан үлде. Менә Р±РёС‚ РЅУ™СЂСЃУ™РіУ™ китерә СѓР» артыгын СЌС‡ТЇ! Аннан СЃРѕТЈ ТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ матросларыннан РєРёРј эчмәгән өлкән офицерлар еш кына Р°ТЈР° гаеп ташлый: «Нигәдер укыган РёР·РіРµ догаларыңның, матросларга Р±РёСЂРіУ™РЅ үгет-нәсыйхәтләреңнең нәтиҗәсе бер РґУ™ сизелми, батюшка», СЏРЅУ™СЃРµ. У?йтерсең корабтан төшкән матросларның йөгәнсезлегенә СѓР» гаепле. ТєУ™СЂ офицер, Т»У™СЂ мичман, Т»У™СЂ боцман ТЇР· матросларын ТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ С‚У™СЂР±РёСЏР»У™СЂРіУ™, билгеле бер кысаларда тотарга тырышырга тиешледер ләбаса!

Р?кенче яктан, РёРЅРґРµ гомернең РґУ™ шактый өлеше үтелгән. РњУ™СЂС…ТЇРј әтисе, берәр Т—РёСЂРµ сызлаган СЏРёСЃУ™ авырткан вакытларда, еш кына: «Вакыт үзенекен ала шул ул…» – РґРёРї У™Р№С‚У™ торган РёРґРµ. РЈР» вакытта Алексий үзенең яшьлеге белән, әлбәттә, әтисе авызыннан чыккан Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµТЈ асылын, С‚У©Рї мәгънәсен аңламый РёРґРµ. Менә хәзер генә бөтен барлыгы белән аңлый башлады: чыннан РґР°, вакыт үзенекен ала, үзенекен эшли РёРєУ™РЅ шул. Сиздермичә генә, секундлап, минутлап кына, тик бертуктаусыз! У?РЅУ™ РёРЅРґРµ аның чәчләренә РґУ™ көмеш төшеп килә…

РђРЅС‹ Р±Сѓ Санкт-Петербургның шау-шулы тормышы РґР°, дымлы һавасы РґР° туйдырды, җаны тынычлык тели башлады, тынычлык. У? СѓР» кайда? У?лбәттә, туган-ТЇСЃРєУ™РЅ якларда! Хәер, С€У™С…СЃУ™РЅ ТЇР·Рµ туган-ТЇСЃРєУ™РЅ авылын хәтерләми РґУ™ РёРЅРґРµ, С‡У©РЅРєРё аннан чыгып киткәненә РґУ™ РєТЇРїРјРµ вакыт узган! Җитмәсә, СѓР» туган авылы РґРёРї шартлы рәвештә генә атарга РјУ©РјРєРёРЅ булган РџСЊСЏРЅРѕРІРѕРґР° рәтләп СЏС€У™РјУ™РґРµ РґУ™ диярлек. Хәтта Р±Сѓ авылны РґР° туган авыл РґРёРї авыз тутырып У™Р№С‚У™ алмый СѓР»: Р°ТЈР° ничәдер яшь булганда (ТЇР·Рµ хәтерләвенчә, тугыз-СѓРЅ яшьләр тирәсе РёРґРµ бугай), алар РјРѕРЅРґР° РњУ™СЃРєУ™ТЇ янындагы урыс авылыннан күчеп килгән, дөресрәге, рухани әтисен бирегә миссионер итеп Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅРЅУ™СЂ. РџСЊСЏРЅРѕРІРѕ РґРёРіУ™РЅ Р±Сѓ авыл Царёвококшайск[2 - Царёвококшайск – 1919 елга хәтле Йошкар-Ола шәһәренең исеме.] шәһәреннән ерак түгел генә урнашкан РёРґРµ. У?Р№Рµ, СѓР» анда рәтләп СЏС€У™РјУ™РґРµ РґУ™: башта әтисе аны күрше авылдагы чиркәү-мәхәллә мәктәбенә укырга Р±РёСЂРґРµ, – ТЇР·Рµ рухани кеше буларак, малаеның РєРёР»У™С‡У™Рє язмышын РґР° РґРёРЅ белән бәйлисе килде. Аннары миссионерлык эше белән авылдан-авылга Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™, гел ТЇР·Рµ белән ала торган булды. РЁУ™С…СЃУ™РЅ әтисенең РґУ™ даими булышлыгы белән Алексий шактый СѓРє төпле РґРёРЅРё белем алды, православие РґРёРЅРµ нигезләрен Р±РёРє яхшы үзләштерде.

Хәзер РёРЅРґРµ РџСЊСЏРЅРѕРІРѕРґР° аның беркеме РґУ™ СЋРє: У™РЅРёСЃРµ чахотка белән Р±РёРє РёСЂС‚У™ РґУ©РЅСЊСЏ РєСѓР№РґС‹, У™ әтисе моннан алты ел элек үлде. Дөрес, СѓР» чакта РёРЅРґРµ алар әтисе РїРѕРї булып эшләгән күрше авылда яшиләр РёРґРµ. Мөгаен, хәзер аны анда РґР°, РџСЊСЏРЅРѕРІРѕРґР° РґР° хәтерләүче юктыр. У?тисе Р±РёРє РґРёРЅРё, өстәвенә РґРёРЅ әһелләренә Р±РёРє ТЇРє хас булмаган нык характерлы кеше РёРґРµ, РјУ™СЂС…ТЇРј. Кемдер әйтмешли, тешләгән җиреннән У©Р·РјРёС‡У™ калмый РёРґРµ. РЁСѓР» СѓРє вакытта РєРёСЂУ™Рє чакта аннан РґР° йомшак күңелле кеше юктыр кебек С‚У™СЌСЃРёСЂ РґУ™ калдыра белә РёРґРµ СѓР». Алексий әтисенең Р±Сѓ сыйфатларына бергә миссионерлык эше белән шөгыльләнгәндә Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ инанды. У? Р±Сѓ, әтисе әйтмешли, РёР·РіРµ СЌС€ белән шөгыльләнергә Р±РёРє РёСЂС‚У™, мәхәлләне тәмамлауга СѓРє кереште СѓР» – әлеге эшкә РґУ™ әтисе тартты: ТЇР·Рµ РїРѕРї булып торган чиркәүгә эшкә алды. Юк, алар чиркәүдә эшләү белән генә чикләнмәделәр, Р±РёРє еш кына Царёвококшайск У©СЏР·Рµ авылларына чыгып, башка РґРёРЅРґУ™РіРµ кешеләрне христиан диненә дүндерү эше белән РґУ™ Т—РёТЈ сызганып шөгыльләнделәр. РњРѕРЅС‹ алар эзлекле рәвештә, РјРѕРЅС‹ТЈ Р±РёРє РёР·РіРµ РјРёСЃСЃРёСЏ икәненә чын күңелләреннән ышанып башкардылар. Р§У©РЅРєРё алар өчен Р±Сѓ 1552 елның 2 октябрендә Явыз Р?ванның Казанны яулап алуыннан СЃРѕТЈ башланган РіРѕРјСѓРј дәүләти әһәмияткә РёСЏ булган, шуңа РєТЇСЂУ™ РёТЈ РёР·РіРµ СЌС€ булып саналган гамәл РёРґРµ.

У?Р№, әтисе белән бергә кулга-РєСѓР» тотынып эшләгән СѓР» еллар! Аларның Т»РёС‡ С‚У™ онытыласы СЋРє! Динне чын мәгънәсендә көндәлек СЌС€ белән Р±У™Р№Р»У™Рї алып барган, чын күңелдән бирелеп эшләгән еллар РёРґРµ СѓР». Аннары аның – Т—ТЇР»У™СЂ түгел диген! – РґРёРЅРё яктан булса РґР°, С…У™СЂР±Рё хезмәтне РґУ™ татып карыйсы килде, дөресрәге, Санкт-Петербургта С…У™СЂР±Рё частьта рухани булып хезмәт иткән бер дусының өндәвенә бирелде. Менә шуннан башланды РґР° аның флоттагы хезмәте. Кайчак уйлана-уйлана РґР° ТЇР·Рµ өчен РјРѕРЅС‹ТЈ ялгыш адым булганлыгына чын күңеленнән ышана, шул СѓРє вакытта үзен, Ходай Р±Сѓ эшне РґУ™ татып карарга язган булган, РґРёРї тынычландырырга тырыша. Алай РґР° күңеленең бер түрендә СѓР», РјРѕРЅРґР° килеп, әтисе башлаган, аннан СЃРѕТЈ берничә ел бергә дәвам иткән ТЇР· эшләренә хыянәт иткән кебек С‚У™ тоела.

Менә хәзер, әтисен исенә төшергәч, Алексий Раевскийның күзеннән ике бөртек яшь сыгылып чыкты, һәм ул, почмактагы тәрегә карап, ашыкмыйча гына чукынып алды.

– Ярар, барып кайтырга кирәк, – диде ул аннары, кем беләндер сөйләшкәндәй, үз-үзенә, кесәсендәге прошениесен барлап. – Башка сузарга ярамый.

Бүген һаваның ничек икәнен белергә дип тәрәзәдән урамга күз ташлаган атакай, пыялада эзләр калдырып теләр-теләмәс кенә агып төшкән яңгыр тамчыларын күрүгә, урамдагы салкын бөтен киемен лычма суга батырып, менә хәзер шул салкынны бөтен тәне белән тойган сыман, ирексездән куырылып килгәндәй булды. «Өченче көн ява бугай инде бу эчпошыргыч вак яңгыр, – дип куйды ул һәм, шул тамчыларны тотып карарга теләгәндәй, нечкә, озын бармагын пыяла буйлап йөртеп алды. – Тәмам туйдырды бу яңгыр…»

Туйдырдымы, юкмы, кичә үк күңеленә беркетеп куйган, үзе өчен искиткеч әһәмиятле дип санаган йомышын үтәргә дип, Патриарх идарәсенә барыбер барырга кирәк иде. Ул урамга чыкты. Бер караганда, Алексий атакай үзенең Санкт-Петербургта яшәгән шушы ике елында биредәге һавага тәмам ияләшеп бетте дияргә була. Тик ничек кенә ияләшсә дә, мондагы һава барыбер аның туган ягындагы һава түгел икәнен яхшы сизә: монда дымлылык көчле, сулавы авыррак шикелле тоела. Бәлки, чынында алай ук та түгелдер, бәлки бу туган якларны сагынудан килә торган әсәрле бер хис тәэсире генәдер? Хәер, аның өчен хәзер моның ни әһәмияте бар? Үзе ныклы карарга килде бит инде: китәргә кирәк бу Санкт-Петербургтан, китәргә! Китәргә һәм авыллардан килгән килмешәк матрослардан үзеңне мыскыл иттергәнче, туган яисә шуңа якын якларга кайтып, яраткан эш – миссионерлык белән шөгыльләнергә кирәк! Аның өчен бу коры эш кенә түгел, тирәнрәк төшенеп караганда, әтисе эшен дәвам итү дә.

Ниһаять, менә ул Патриарх идарәсе урнашкан Петропавел крепосте янына да килеп җитте.

«Белгәннәр кайда урнашырга! – дип сокланды атакай, таш крепостька карап. – Тыныч урын, туптан атып та җимерә торган түгел!»

Монда керү дә ул уйлаганча ансат кына түгел икән әле: Алексий атакай ишек төбенә якынлаша башлагач ук, аның алдына, җир астыннан калыккандай, кулларына озын мылтык тоткан ике гренадер пәйда булды, һәм аның кем булуы, кемгә, нинди йомыш белән килүен сораштылар. Дөрес, бик итагатьле итеп кенә. Аның җавапларын тыңлаганнан соң, солдатларның берсе, үз дәрәҗәсен яхшы белгән кешедәй ашыкмыйча-кабаланмыйча, ләкин җитез хәрәкәтләр белән подъездга кереп китте. Шактый озак торды ул анда, хәтта атакай туңа ук башлады. Солдат аннан атакай көтә-көтә тәмам көтек булгач кына килеп чыкты һәм кайсы бүлмәгә керәсен аңлатты.

У?лбәттә, ТЇР· үтенече белән аның Экзарх[3 - Экзарх – Патриарх тәхете сагында торучы (блюститель Патриаршего престола).] Стефан атакайның ТЇР·Рµ янына СѓРє керәсе килгән РёРґРµ РґУ™, тик солдат әйткән бүлмәдәге кап-кара сакаллы, әле яшь кеше икәнлеге кып-кызыл чыраеннан СѓРє күренеп торган писер аның йомышын тыңлады РґР°:

– Кызганыч, атакай үзе мондасын монда, ләкин анда кешеләр бар, эшләре тиз генә бетәргә охшамаган, – диде. – Мин сезгә епископ Афанасий атакай янына керергә тәкъдим итәм.

– Ярар соң… – диде Раевский. – Аның бүлмәсен ничек табасы?

– Мин сезне үзем озатып куям.

Ул аны, ияртеп, икенче катка алып менеп китте. Анда да кырыкмаса-кырык бүлмә яныннан узып киттеләр һәм, ниһаять, писер, аны бер ишек төбендә калдырып, бүлмәгә кереп китте. «Монда ничә кеше эшли икән?! – дип гаҗәпләнде ялгызы гына калган атакай. – Яшәп тә күрсәтәләр икән соң! Кара син мондагы байлык белән чисталыкны: һәр җире кояштай балкый, көзге шикелле ялтырап торган, лакланган паркет идәнендә таеп егылырлык!»

Писер озак тормады, әйләнеп чыкты да аны бүлмәгә алып керде, ә үзе шундук чыгып китте. Ай-һай зур иде атакайның эш бүлмәсе! Аның кыл уртасында бик озын, өстенә кызыл ефәкме, парчамы ябылган өстәл, аның тирәли ике яклап әллә ниткән гаҗәеп фигуралы һәм атлас белән тышланган затлы урындыклар тезелеп киткән. Өстәлнең аргы башында утырган бүлмә хуҗасын күреп тә булмый диярлек. Хәер, Раевский кергәч, ул өстәле яныннан үзе торып басты һәм, як-ягына каранып, югалып калган Алексийга аның гөрелдәп чыккан бас тавышы ишетелде:

– Подойди сюда, сын мой!

Аны Алексий Раевский шушы тавыш килгән якка карагач кына күреп алды һәм, үзенең каушап калуын сиздермәс өчен, кызу адымнар белән басып торган Афанасий атакай янына таба атлады. Күзгә күренмәс кеше түгел икән ләбаса бүлмә хуҗасы: уртачадан калкурак гәүдәле, нык, таза бәдәнле, шактый агара төшкән чәчләре махсус күпертеп куйган сыман кабарып тора, баксаң, аларны дулкын-дулкын бөдрәлеге шулай кабарынкы итеп күрсәтә икән.

Алексий Афанасий атакай янына килде дә башта аның үзенә таба сузылган кулын үпте, аннары гына:

– Р?сәнлек-саулык сезгә, атакай! – РґРёРґРµ.

– Сиңа да шулай ук. Утыр! – дип, Афанасий атакай аңа урын күрсәтте.

Күрәсең, ул, эш кешесе буларак, тизрәк эшкә керешүне кулай күрде, Алексий утырырга да өлгермәде диярлек, шундук: – Сөйләгез, ни китерде монда сине, улым минем? – диде.

Алексий, бераз каушый-каушый булса да, аңа үзенең йомышын, аны тудырган сәбәпләре турында аңлата алды.

– Хәзер үзегез турында сөйләп бирегез!

Алексий кыскача гына үзе турында сөйләп биргәннән соң, Афанасий атакай, аңа текәлеп карап:

– Димәк, сине флоттагы хәзерге хезмәтең канәгатьләндерми? – дип сорады, «сез» дән «син» гә күчеп.

– Нәкъ шулай, атакай, һич тә канәгатьләндерми.

– Ләкин ул да кирәкле һәм бик изге эш бит, улым минем.

– Аңлыйм мин моны, атакай, яхшы аңлыйм. Тик хак динебез юлындагы изге эшләребез моның белән генә чикләнми ич. Шушы юлда без… ягъни мин… күбрәк файда китерә ала торган башка юллары да бар бит әле аның…

Олы дәрәҗәдәге дин әһеле, аның соңгы сүзләрен ишетмәгән сыман, сүзен һаман аның хәзерге хезмәте тирәсендә йөртте.

– Хәзерге хезмәтең нишләп канәгатьләндерми соң сине? – дип кызыксынуын дәвам итте ул. – Нинди авырлыгы гайрәтеңне чигерде? Бер җаен алгач, минемчә, һич тә авыр хезмәт түгел шикелле.

Минем беркайчан РґР° авырлыклардан зарлана торган гадәтем СЋРє, атакай. Бу хезмәтемнең РґУ™ бернинди авырлыгын СЃРёР·РјРёРј. РўРёРє бертөрлелек туйдырды, атакай, бертөрлелек! Һаман бер ТЇРє РЅУ™СЂСЃУ™, һаман бер ТЇРє нәрсә… У? РјРёРЅ хәрәкәтле, РєТЇР±СЂУ™Рє кеше катнашындагы эшләргә күнеккән…

– Алай да флот рухание хезмәтенең дә авыр чаклары буладыр бит?

– Була инде… Булгалый РёРЅРґРµ, атакай… Төрле чак була… У?йе…

– Менә син миңа, үзең әйтмешли, шундый «төрле чак» ның берәрсе турында сөйлә әле!

«Атакай бер дә ашыкмый, ахрысы», – дип уйлап алды Раевский эченнән һәм әле генә авызыннан ычкынган «төрле чак була» өчен үзен ачуланып та куйды: «Кем тартты инде моны минем телдән?!» Тик сүз чыккан иде инде. Халык тикмәгә генә: «Авыздан чыккан артык сүз үз якаңа ябышыр», – димәгән шул. Монда да нәкъ шулай килеп чыкты. Дөрес, атакай шундый берәр очрак турында сөйләргә кушуга ук, аның башына инде кайчаннан бирле кәефен җибәреп килгән теге татар матросы турында сөйләргә кирәк дигән уй килде килүен, тик бу турыда сөйләү түгел, искә дә аласы килми иде. Алексий, каптым мин дигәндәй, утырган урынында угаланып куйды, тик сүз башларга ашыкмады, бүлмәдә аның үзен дә уңайсыз хәлдә калдырган тынлык урнашты. Афанасий атакай аның нәрсәнедер яшерәсе килүенме, нәрсә турындадыр сөйләргә кыенсынуынмы шундук сизеп алды һәм, табактай түгәрәк, таза йөзен аңа таба ия төшеп, әле яңа гына зәңгәр буяу белән буяган сыман зәп-зәңгәр күзләре белән бик мөлаем итеп карады да йомшак тавыш белән:

– Мин дөресен сөйләгән кешене яратам, ялганны җенем сөйми, – диде. – Сөйлә, ничек бар, шулай сөйлә, улым минем!

Бу юлы каршы килеп СЏРёСЃУ™ РЅРёРЅРґРё РґУ™ булса башка РЅУ™СЂСЃУ™ турында алдап маташырга РјУ©РјРєРёРЅ түгел РёРґРµ, СѓР» тотты РґР° теге Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ-Александр исемле матрос белән булган С…У™Р» турында СЃУ©Р№Р»У™Рї Р±РёСЂРґРµ.

– Барыбер чукынмадымы? – дип сорады Афанасий атакай, бөтен гәүдәсе белән өстәленә иелә төшеп, бу турыда тыңлап бетергәч.

– Юк, атакай, барыбер чукынмады!

– Очрашканым булды минем алар белән. Горур халык… – Атакай, нәрсәнедер хәтерләргә тырышкандай, бер мәлгә тынып калды. Кем белә, бәлки, ул шушы мизгелдә кайчандыр нинди дә булса татар-мөселман кешесе белән очрашуын хәтерләп алгандыр. Тик кайда, кайчан, ничек очрашкан ул татарлар белән, анысын әйтеп тормады. Шулай бераз вакыт дәшми торганнан соң, бары тик өч сүз генә өстәп куярга кирәк тапты: – Артык горур халык…

– Белмим, горурлыкмы бу, әллә ниндидер аңлаешсыз үҗәтлекме?..

– Горурлык, – диде Афанасий атакай, сүзенә мөһер суккандай нык итеп. – Һичшиксез, горурлык. Баш ияргә яратмый торган халык ул татарлар.

– Яраталармы, СЋРєРјС‹, Р?ван Васильевич барыбер баш идерде Р±РёС‚ аларны! – Алексий атакай Р±Сѓ сүзләрен шундый горурлык белән әйтте РєРё, аларны баш идерүдә ТЇР·Рµ РґУ™ Т—РёТЈ сызганып катнашкан РґРёСЏСЂСЃРµТЈ. – ТєРёС‡ аңламыйм: җиңелгәннәр РёРєУ™РЅ, нишләп Р±Сѓ чынбарлык белән килешеп, безнең бердәнбер дөрес динебезне кабул итмәскәдер?!

– У?РіУ™СЂ РґУ™ СЃРёТЈР° иноверецларның берәрсе, әйтик, үзләрен мөселман РґРёРї йөрүче шул СѓРє татарлар: «Алексий атакай, СЃРёРЅ РґУ™ безнең РґРёРЅРЅРµ кабул РёС‚ С‚У™ мөселман Р±СѓР»!В» – РґРёСЃУ™ нишләр РёРґРµТЈ: кабул РёС‚У™СЂ РёРґРµТЈРјРµ СЃРёРЅ СѓР» РґРёРЅРЅРµ, әллә СЋРєРјС‹? – Афанасий, җавап көткәндәй, Раевскийга таба иелә төште.

– Сез нәрсә инде, атакай?! – дип, атакай хәтта кулларын селкеп алды. – Мин басурманнар динен ничек кабул итим ди?!

– Менә шул шул! Димәк, кабул итмисең. Чөнки ул синең өчен, минем өчен, гомумән, христиан динендәгеләр өчен – басурман дине, иноверецлар дине. Алар өчен безнең дин дә – басурманнар дине, иноверецлар дине. Аңлашыламы? – Атакай үзенең арпа башагының кылчыкларын хәтерләткән озын һәм куе кашлары астындагы зәңгәр күзләре белән Раевскийга карап алды. Алексий да күзләрен аңа төбәде, тик аларда атакайның әле генә әйткәннәрен аңлау түгел, киресенчә, гаҗәпсенү ярылып ята иде.

– Ничек безнең христиан дине басурманнар, иноверецлар дине булсын инде, атакай?! – диде ул, чын күңеленнән гаҗәпләнеп. – Бик аңлап җиткермим әле мин сезне…

– Мин, динебез басурманнар дине, димәдем, улым минем, ә башка диндәге басурманнар аңа шулай дип карый, дидем. Алар өчен безнең дин дә шулай булып тоела. Моны без, дин әһелләре, һәрвакыт һәм һәр җирдә белеп торырга, башка диндәгеләр белән эш иткәндә һәрчак истә тотарга тиеш. Аңлашылдымы?

– Нигә? – дип сорады Алексий атакай сорауга каршы. – Моны ни өчен истә тотарга тиешбез?

– Каш С‚У©Р·У™С‚У™Рј РґРёРї, РєТЇР· чыгармас өчен. Башка РґРёРЅРґУ™РіРµ халыкларны христиан диненә кертү чарасы, беләсең, бүген генә башланган СЌС€ түгел. РЈР» РёРЅРґРµ Р?ван Васильевичның, СЏРіСЉРЅРё Р?ван Грозныйның, Казанны алган вакытыннан бирле бара. Менә хәзер санап-РёСЃУ™РїР»У™Рї кара: Р±Сѓ РјУ©Т»РёРј РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµТЈ башланганына РґР° РєТЇРїРјРµ вакыт үтте РёРЅРґРµ! У? нәтиҗәсе? Кызганыч, тик әлегә СѓР» без күрергә теләгән кадәр ТЇРє түгел. РќРё өчен? РЎУ™Р±У™Р±Рµ шул СѓРє: без башка РґРёРЅРЅУ™СЂРЅРµ ничек басурман РґРёРЅРµ РґРёРї саныйбыз, алар РґР° безнең РёР·РіРµ христиан динебезне басурманнар РґРёРЅРµ РґРёРї саный. РђРЅС‹ТЈ СЃУ™Р±У™Р±Рµ менә шушында ята. Димәк, Р±Сѓ РёР·РіРµ эшебез – дәвамлы гына түгел, У™ шул СѓРє вакытта Р±РёРє Р·СѓСЂ сабырлык та таләп РёС‚У™ торган СЌС€. Бу РґР° – сугыш кыры, тик РјРѕРЅРґР° кылыч айкап-чайкап кына берни РґУ™ барып чыкмый. РњРѕРЅРґР°, кабатлап У™Р№С‚У™Рј, Р±РёРє Р·СѓСЂ сабырлык Т»У™Рј, әйтер идем, Р±РёРє Р·СѓСЂ дипломат та булырга РєРёСЂУ™Рє. Аңлашылдымы РёРЅРґРµ, улым минем?

– Аңлашылды, атакай.

– У? чукындыруын барыбер чукындырабыз без аларны! РўРёРє ихтыяр Т»У™Рј түземлек РєРёСЂУ™Рє. Бәлки, РјРѕРЅС‹ТЈ өчен тагын гасырлар РєРёСЂУ™Рє булыр, тик барыбер максатыбызга ирешербез! Килер шундый вакыт: Русьта бары тик христиан РґРёРЅРµ генә хөкем сөрер. Менә РЅРёРЅРґРё Р·СѓСЂ максат тора безнең алда, улым минем! – Афанасий атакай, үзенең артык кызып киткәнен ТЇР·Рµ РґУ™ аңлап алды бугай, үзен ТЇР·Рµ тынычландырырга теләгәндәй, СѓТЈ кулы белән чәчләрен сыпырып алды Т»У™Рј РёРЅРґРµ тәмам тыныч, йомшак тавыш белән дәвам итте: – Бая СЃРёРЅ: «Шушы юлда без РєТЇР±СЂУ™Рє файда китерә ала торган башка юллары РґР° бар РёС‡ әле аның», – РґРёРґРµТЈ. РњРѕРЅС‹ТЈ белән РЅРёРЅРґРё юлларны РєТЇР· алдында тоттың СЃРёРЅ?

– Мин бу сүзләрне әйткәндә, иноверецларны урыслаштыру эшен оешканрак рәвештә алып бару кулайрак дигән фикерне күз алдында тоткан идем, атакай.

– Ничек инде ул, оешканрак рәвештә?!

– Хәзер башка халыкларны чукындыру чарасы ничек алып барыла? Кем ничек булдыра – шулай алып бара. У? шушы РјУ©Т»РёРј Т»У™Рј РґУ™ РёР·РіРµ СЌС€ белән генә шөгыльләнүче махсус бер чиркәү РґУ™, монастырь РґР°, РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, бернинди аерым оешма РґР° СЋРє! РњРёРЅ ассызыклап У™Р№С‚У™Рј, атакай: Р±Сѓ СЌС€ белән генә шөгыльләнүче ниндидер махсус аерым РґРёРЅРё оешма сорала шикелле.

– Менә монысы кызык инде, – дип, Афанасий атакай утырган әңгәмәдәшенә таба тартыла төште. – Бик кызык идея бугай бу! Тик син аны ничегрәк күз алдыңа китерәсең?

Патриарх идарәсендә шактый зур урын биләгән Афанасий атакайны үзенең мондый фикере белән кызыксындыра алуына Алексий Раевскийның да күңеле булды, бу минутларда инде ул үзен кыюрак сизә башлады, рухани янына килеп кергәндәге куркып калуы да, кыенсынуы да юкка чыга барды.

– Сез беләсез РёРЅРґРµ, атакай, Р?ван Васильевич – урыны җәннәттә булсын! – Казанны алыр алдыннан, шуннан ерак түгел бер урында татарларның Р?дел кушылдыгы булган Р—У©СЏ елгасы буендагы Р—У©СЏ С€У™Т»У™СЂ-кирмәнен кулга төшерә, – РґРёРґРµ Раевский салмак тавыш белән, дәрес бирүче укытучы сыман ашыкмыйча гына. – Казанны алыр алдыннан, анда аның сугышчылары СЏР» РёС‚У™, РєУ©С‡ туплый. Шулай итеп, кайчандыр татарлар Казанны дошманнан саклар өчен төзелгән шушы С€У™Т»У™СЂ-РєРёСЂРјУ™РЅ Казанны яулап алуда Р±У™СЏР»У™Рї бетергесез Р·СѓСЂ роль уйный! Р?ван Васильевич анда берничә чиркәү РґУ™ салдыра. У?йтергә РєРёСЂУ™Рє, алар бүгенге РєУ©РЅРіУ™ хәтле сакланган Т»У™Рј эшләп РєРёР»У™Р»У™СЂ, минем Р±Сѓ С€У™Т»У™СЂРґУ™ булганым РґР° бар. Нишләп менә шул Р—У©СЏ шәһәрендәге бер чиркәүне Р?дел Р±СѓРµ Т»У™Рј Урал арасында СЏС€У™РіУ™РЅ башка РґРёРЅРґУ™РіРµ халыкларны безнең РґРёРЅРіУ™ тарту буенча махсус рәвештә билгеләмәскә? РќУ™РєСЉ менә шушы Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™ башка РґРёРЅРґУ™РіРµ халыклар Р±РёРє РєТЇРї яши Р±РёС‚. РЁСѓР» СѓРє татарлар, чувашлар, мордвалар, чирмеш-марилар, удмуртлар, башкортлар. Менә никадәр халык яши анда, У™ шуларны безнең РґРёРЅРіУ™ кертү белән шөгыльләнүче бернинди махсус чиркәү СЏРёСЃУ™ монастырь РґР°, оешма РґР° СЋРє! РњРёРЅ ассызыклап У™Р№С‚У™Рј, атакай, махсус шөгыльләнүче! РЇРіСЉРЅРё миссионерлык эше генә алып баручы.

– Кызык идея бу-у-у! – дип сузды Афанасий атакай. – Бик тә кыз-з-ык идея!

– Мондый оешма-фәләннең нәкъ менә шушы шәһәрдә төзелүе үзе үк бик зур символга ия булыр иде бит, атакай! Казанны алу да шушы шәһәрдән башланды, шушы ук шәһәр безнең дөньяви һәм дини әһәмияткә ия булган изге миссиябезнең зур масштабта башланган урыны да булса!..

– Безнең Р±Сѓ Р·СѓСЂ миссиябез РєТЇРїС‚У™РЅ башланды Р±РёС‚ РёРЅРґРµ: Р?ван Васильевич Казанны алгач та, – РґРёРї СЃТЇР· кыстырып РєСѓСЏСЂРіР° РєРёСЂУ™Рє тапты Афанасий атакай.

– У?Р№С‚У™Рј Р±РёС‚: безнең Р±Сѓ РёР·РіРµ миссионерлык эшебез беркайчан РґР° махсус билгеләнгән ниндидер оешма җитәкчелегендә алып барылмады, хәзер РґУ™ алып барылмый. У? Р±РёС‚ Т»У™СЂ СЌС€ аның белән махсус шөгыльләнгәндә генә уңышлы тәмамлана, атакай. РњУ™СЃУ™Р»У™РЅ, без әти белән шушы гасыр башында, әтине Р±Сѓ СЌС€ белән шөгыльләнү өчен РњУ™СЃРєУ™ТЇ яныннан Царёвококшайск өязендәге РџСЊСЏРЅРѕРІРѕ авылына Т—РёР±У™СЂРіУ™С‡, РґТЇСЂС‚ ел эчендә шул тирәдәге авылларда яшәүче 3683 чирмеш-марины үзебезнең РґРёРЅРіУ™ тарттык, С…У©РєТЇРјУ™С‚ акчасына алар өчен Т—РёРґРµ чиркәү төзеттек. Без Р±Сѓ СЌС€ белән махсус шөгыльләндек. Р“У™СЂС‡У™ әти чиркәүдә РїРѕРї булып саналса РґР°, Р±Сѓ эшне үзенең булышчысына тапшырып, нигездә, икебез РґУ™ миссионерлык белән генә шөгыльләндек, РґРёСЏСЂРіУ™ була. – Алексий Раевский бөтенләй кыюланып китте. – Минем флоттагы хәзерге хезмәтемнән канәгать булмавымның СЃУ™Р±У™Р±Рµ РґУ™ шунда Р±РёС‚, атакай: РјРёРЅ күләмле, масштаблы эшләр башкарырга күнеккән…

– Аңлашылды, аңлашылды, – РґРёРґРµ Афанасий атакай, юан бармаклары белән өстәлгә суккалап. – Р?РЅРґРµ миссионерлык эшендә Р·СѓСЂ С‚У™Т—СЂРёР±У™ туплаган кеше буларак, СЃРёРЅРµТЈ теләгең РјРёТЈР° якын Т»У™Рј аңлаешлы. Алга карап СЌС€ РёС‚ТЇРµТЈ РґУ™ күңелгә ятышлы, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ Р±Сѓ РёР·РіРµ эшне тагын РґР° камилләштерү Т»У™Рј РєРёТЈСЂУ™Рє җәелдерүгә юнәлтелгән идеяләрең РґУ™ Р±РёРє кызыклы. РњРёРЅ Р±Сѓ турыда Экзарх Стефан атакайның үзенә РґУ™ җиткерермен. РўРёРє әле аларны элек бар яклап та өйрәнергә РєРёСЂУ™Рє, У™ РјРѕРЅС‹ТЈ өчен, әлбәттә, вакыт сорала, С‡У©РЅРєРё Р±Сѓ аннан-моннан гына башкара торган СЌС€ түгел… У? СЃРёТЈР°, флот хезмәтеннән азат РёС‚ТЇ турындагы үтенечеңне караганнан СЃРѕТЈ С…У™Р±У™СЂ итәрбез. Казан епархиясенә Т—РёР±У™СЂТЇ турында уйлашырбыз, мөгаен.

– Мине дөрес аңлавың өчен зур рәхмәт, атакай!

– Безгә нәкъ менә синең шикелле миссионерлар бик кирәк, – дип озатып калды аны Афанасий атакай.

Чыннан да, шушы сөйләшүдән соң, ай ярым вакыт эчендә үтенече Патриарх идарәсендә каралып, Санкт-Петербург флоты атакае Алексий Раевский андагы хезмәтеннән азат ителде һәм 1719 елның ахырына таба Казан епархиясе карамагына җибәрелде.




Дөнья читендә


Вакыт РґРёРіУ™РЅРµТЈ Т»РёС‡ туктап тормый. РђРЅС‹ТЈ ТЇР· агышы. ТєУ™СЂ РєУ©РЅ саен таң ата, Т»У™СЂ РєУ©РЅ саен РєРѕСЏС€ бата РґР°, РєРёС‡ була. Шатмы СЃРёРЅ, кайгылымы, сагышлымы, РјРѕТЈСЃСѓРјС‹ – Р°ТЈР° барыбер. Кешегә генә барыбер түгел: СѓР» кайгыра, моңсулана, сагына, эченнән сыза. У?лбәттә, рәхәтләнеп шатланыр РґР°, сөенер РґУ™ РёРґРµ СѓР», Р»У™РєРёРЅ болары кешедән гел читтәрәк Р№У©СЂТЇС‡У™РЅ шул…

У? кайгы-С…У™СЃСЂУ™С‚, моңсулык, сагыну кебек С…РёСЃР»У™СЂ РёСЃУ™ Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ солдат Т»У™Рј флот хезмәтенә чакырылган рекрутлар өчен Р±РёРє С‚У™ хас кичерешләр. РЁСѓР» РёСЃУ™РїС‚У™РЅ флотка Казан өязеннән алынган Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ өчен РґУ™. РЈР» РґР° – үзенең Р±РёРє еракта калган туганнарын, кендек каны тамган туган авылын, РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, туган ягын сагынучы РјРµТЈРЅУ™СЂРЅРµТЈ берсе. Сагынучы гынамы СЃРѕТЈ! Кайчак Р±ТЇСЂРµ булып улардай чаклары була. Сагындыра, У™Р№, ничек кенә сагындыра әле болар барысы РґР°! Бигрәк С‚У™ әти-У™РЅРёСЃРµ, энекәше Т»У™Рј сеңлесе сагындыра. Кайчак шулар исенә килеп С‚У©С€У™Р»У™СЂ РґУ™, йөрәген пычкы сыман тешле, Р№У©Р· ел кайрак РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ РєТЇСЂРјУ™РіУ™РЅ үтмәс пычак белән сызып Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅРґУ™Р№ була, валлаһи! Ничек яшиләр РёРєУ™РЅ алар анда: ачлармы, туклармы, салымнарын түли алалармы?..

РљРёС‡У™ генә походтан кайтып кергән матросларның шактый өлешенә бүген С€У™Т»У™СЂРіУ™ чыгарга СЂУ©С…СЃУ™С‚ иттеләр. У? аны ТЇР·Р»У™СЂРµ «кышлак» РґРёРї йөрткән СЏСЂ Р±СѓРµ казармасында калдырдылар.

– У? СЃРёТЈР°, Хәбибуллин, С€У™Т»У™СЂРіУ™ увольнениегә чыгу урынына Р±У™РґСЂУ™С„ чистартырга боерам! – РґРёРґРµ Р°ТЈР° мичман С€У™Т»У™СЂРіУ™ чыгучыларга СЂУ©С…СЃУ™С‚ кәгазьләре өләшкән строй алдында. – Хәтерлисеңме: РјРёРЅ СЃРёТЈР° ярты ел С€У™Т»У™СЂРЅРµ РєТЇСЂРјРёСЃРµТЈ РґРёРіУ™РЅ идем?

– Так точно, ваше благородие.

– Күрәсең: мин үз сүземдә торам бит!

– Так точно, ваше благородие.

– Нишләп благородие булыйм ди мин сиңа, юләр?! Офицерларга гына әйтәләр алай дип. Күпме тукырга була сиңа моны? Аңладыңмы?

– Так точно, ваше благородие. Минем өчен син офицер шикелле, ваше благородие!

– Юләр түгел диген СЃРёРЅ аны! – РґРёРґРµ мичман, болай РґР° үзенең сипкелле битен ямьсезләп торган Р·СѓСЂ авызының кабартмадай иреннәре белән елмаеп. – У?ллә РјРёРЅРЅУ™РЅ РєУ©Р»ТЇРµТЈРјРµ Р±Сѓ?

Матрос Хәбибуллин бу юлы дәшмәде. Аның бу соравына да: «Так точно, ваше благородие», – дип, көчле итеп ярып саласы килгән иде дә, тыелып калды, болай да киеренке булган араларын тагын да катлауландырасы килмәде, тешен кысып булса да түзде.

– Нигә дәшмисең, татарин?

– Не имею привычки смеяться над людьми, ваше благородие. Потому что я – человек, ваше благородие!

– Тагын «ваше благородие»?! У?ллә ахмакмы СЃРёРЅ, Хәбибуллин?

– Никак нет, ваше… Никак нет!

– Ярар, үзем дә шәһәргә җыенам, шуңа күрә кәефемне бозасым килми. Синең белән башка вакытта сөйләшермен… Аңлашылдымы?

– Так точно.

– Дневальный! Бирегә!

Мичман тавышына шундук казармада дневальный булып торучы матрос йөгереп килеп җитте.

– Минем тарафтан дисциплинар җәзага тартылган матрос Хәбибуллин бәдрәф чистартырга тиеш. Кара аны, көзге шикелле ялтыраган булсын! Аңладыңмы?

– Так точно.

– Увольнениедән кайткач, С€У™С…СЃУ™РЅ үзем тикшерәчәкмен! У?РіУ™СЂ РґУ™ Р±У™РґСЂУ™С„ РєУ©Р·РіРµ шикелле ялтырамаса, – белеп тор! – ТЇР·РµТЈУ™ чистарттырам. Аңладыңмы?

– Так точно.

– Барыгыз!

Дневальный артыннан РёСЏСЂРіУ™РЅ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ бераздан, киемен алыштырып, чиләген, мунчаласын алып, гадәттә, алар корабльдә булмаганда строй адымы белән Р№У©СЂТЇРЅРµ, штык белән чучелоларга кадау буенча күнегүләр үткәрелә, берәр күренекле вакыйга СЏРєРё очрак уңаеннан РіРѕРјСѓРјРё строй тезелә торган плацның ерак читендә ТЇРє урнашкан, тактадан ясап куелган бәдрәфне чистартып, идәнен юып маташа РёРґРµ РёРЅРґРµ. У?лбәттә, Р±Сѓ такта корылма кораб гальюны түгел, РјРѕРЅС‹ РєУ©Р·РіРµ кебек ялт иттерү өчен, шактый тир С‚ТЇРіУ™СЂРіУ™, шул тирне РєСѓР» аркасы белән СЃУ©СЂС‚У™-СЃУ©СЂС‚У™, Р±РёРє каты тырышырга РєРёСЂУ™Рє. Тырышты Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, тырышты: яхшы итеп чистартты РґР°, махсус Р·СѓСЂ тимер пычак белән кыра-кыра, идәнен РґУ™ СЋРґС‹. Р?РЅРґРµ карап торышка барысы РґР° тәртиптә, хәтта һәрчак үткен күзле булган өлкән офицерларның берәрсе килеп тикшереп караса РґР°, РЅРёРЅРґРё РґУ™ булса гаеп табарлык, бәйләнерлек, СЃТЇР· әйтерлек түгел шикелле РёРґРµ.

«Аллага шөкер! – дип куйды ул, башкарган эшеннән канәгать калып. – Аллага шөкер, монысын да эшләдек!»

Матрос чиләк, мунчала һәм идәнне кыра торган махсус зур тимер пычагын кулына алды да, бәдрәфтән бераз читкәрәк китеп, койма буендагы чирәмгә утырды.

В«У? мичман РјРёРЅ каршы килермен, Р°ТЈР° каты бәрелермен РґУ™ Р·СѓСЂ тавышка СЃУ™Р±У™Рї чыгарыр РґРёРї көтте бугай, – РґРёРї уйлап алды СѓР», сабын белән кулларын СЋР°-СЋР°. – Гел сизеп торам: һаман ризасызлык күрсәтүемне, тавыш күтәрүемне тели, шуңа РєТЇСЂУ™ туры килгән саен СЋРє-барга Р±У™Р№Р»У™РЅУ™, карцерга утыртырлык СЃУ™Р±У™Рї эзли. Булса РґР° булыр РёРєУ™РЅ шуның ише начар Р±У™РЅРґУ™! У? Р±РёС‚ барысы РґР° чиркәүдәге шул вакыйгадан башланды…»

У?Р№Рµ, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ дөрес уйлый: У™РЅУ™ шул РєУ©РЅРЅУ™РЅ, беренче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ аларны чиркәүгә чукынырга алып килгән РєУ©РЅРЅУ™РЅ башланды аның флоттагы кара РєУ©РЅРЅУ™СЂРµ. Чукынудан баш тартып, казармага кайткач, мичман Владимир Ярославцев Р°ТЈР° берничә РјУ™СЂС‚У™Р±У™ Р±РёРє каты сукты.

– Син РЅУ™СЂСЃУ™, татарин, безне атакай алдында хурлыкка калдырдың, У™? – РґРёРґРµ СѓР», тимер сыман йодрыгы белән аның яңагына сугып. – У?ллә ТЇР·РµТЈРЅРµ башкалардан акыллырак РґРёРї саныйсыңмы? Күрсәтермен РјРёРЅ СЃРёТЈР° акыллылыгыңны! РЁСѓРЅС‹ бел Т»У™Рј борыныңа киртләп РєСѓР№: РјРѕРЅРґР° СЃРёРЅРµТЈ ишеләр яши торган авыл түгел, РјРѕРЅРґР° – флот! Патша галиҗәнаплары флоты! РЎРёРЅ бүген ТЇР·РµТЈРЅРµ патша галиҗәнапларына каршы РєСѓР№РґС‹ТЈ. У? Р±Сѓ гафу ителә торган РЅУ™СЂСЃУ™ түгел.

РЈР» шушы сүзләреннән СЃРѕТЈ тагын РёРєРµ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ аның йөзенә шундый каты итеп сукты, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµТЈ күзләреннән очкыннар очты. РЁСѓРЅРґСѓРє борыныннан кан китте, тик СѓР» аны иреннәренә агып төшкәч кенә СЃРёР·РґРµ. Алай РґР° сөртеп алмады, РіРѕСЂСѓСЂ рәвештә басып тора Р±РёСЂРґРµ, У™ РєТЇР·Р»У™СЂРµ тулы нәфрәт, РєТЇРєСЂУ™РіРµ тулы СЃТЇР· белән әйтеп-аңлатып та Р±РёСЂТЇРµ РјУ©РјРєРёРЅ булмаган чиксез ачу РёРґРµ. РЈР» ирексездән йодрыкларын йомарлады, ачуыннанмы, үзенең шушы мизгелдәге көчсезлегеннәнме, тешләрен шундый каты итеп шыгырдатып кысты, РёРєРµ яңак СЃУ©СЏРіРµ РґУ™ РєТЇР·РіУ™ күренеп кабарып чыкты. У?РіУ™СЂ РґУ™ РјУ™РіУ™СЂ менә хәзер СѓР» хезмәткә алынган матрос булмаса, үзен һичкайчан болай, бөтен строй алдында, яңагына суктыру түгел, каршында карчыгадай очынган Т—РёСЂУ™РЅ сакал-мыеклы, Т—РёСЂУ™РЅ чәчле шушы мичман Ярославцевны ТЇР·Рµ тотып ярыр РёРґРµ. Бәлки, Т—РёТЈУ™ РґУ™ алмас РёРґРµ СѓР» аны, тик барыбер менә хәзерге мизгелдәге шикелле берсүзсез генә яңагына суктырып басып тормас РёРґРµ! Р›У™РєРёРЅ нишлисең, У™РіУ™СЂ РґУ™ РјУ™РіУ™СЂ хәзер СѓР» Р±Сѓ явыз мичманга РЅРёРЅРґРё РґУ™ булса каршылык РєТЇСЂСЃУ™С‚ТЇ түгел, Р°ТЈР° ошамаган берәр СЃТЇР· генә әйтсә РґУ™, ТЇР· хәленең тагын та мөшкелләнәчәген Р±РёРє яхшы аңлый РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё СѓР», – Т—РёСЂУ™РЅ мичман әйтмешли, патша галиҗәнаплары флотына хезмәткә алынган матрос. Алынган гына түгел, гомере буена хезмәт РёС‚У™СЂРіУ™ тиешле матрос. Р?РЅРґРµ Р±Сѓ язмыштан беркая РґР° китеп булмый. РЈР» РґР°, башкалар кебек ТЇРє, тәмам картаеп беткәнче кораб палубасын таптарга тиеш. У? анда, әтисе ягыннан Галимҗан бабасы әйтмешли, кемнәр РёСЃУ™РЅ РґУ™, кемнәр СЋРє. Вакыт белән бергә кеше гомере РґУ™ ага тора Р±РёС‚. Берәр каршылык күрсәтсәң, Р±Сѓ хезмәт аның өчен С‚У™РјСѓРіРєР° әйләнеп калачак РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·: аннан СЃРѕТЈ Р±Сѓ Т—РёСЂУ™РЅ мичман гына түгел, башка унтерлары, боцманнары, офицерлары РґР° Р°ТЈР° РєУ©РЅ күрсәтмәячәк. Алар барысы РґР° үзләрен С…СѓТ—Р° РґРёРї саныйлар, шулай булгач, СЏРЅУ™СЃРµ, аларга нишләсәләр РґУ™ килешә РґРёРї уйлыйлар, бер-берсен яклыйлар. РЎРёРЅ кырык РјУ™СЂС‚У™Р±У™ хаклы Р±СѓР», алар барыбер үзләренекен РёС‚У™, үзләренекен аклый-яклый. РњРѕРЅРґР° С‚ТЇР±У™РЅ чиннарга, гади матросларга ТЇР· хокукларын яклау Т»РёС‡ РјУ©РјРєРёРЅ СЌС€ түгел. Ассалар РґР°, РєРёСЃСЃУ™Р»У™СЂ РґУ™, барыбер тегеләр хаклы…

Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµ башыннан яшен тизлеге белән сызып узган уйларыннан мичманның акыруы бүлде:

– Йә, ник дәшмисең, татарин паршивый?

Менә шунда Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, әле генә кичергән уйларыннан тайпылып, көтмәгәндә, ТЇР·Рµ РґУ™ белештермәстән, бер ялгышлык Т—РёР±У™СЂРґРµ: мичман тагын бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ сукмакчы булып саллы гына селтәнгән РёРґРµ, СѓР» шунда, стройда басып торган килеш, чак кына РґР° авышмыйча, аның кулын тотып калды. Аннан РјРѕРЅС‹ көтмәгән строй җиңелчә генә ах итте Т»У™Рј хәзер РЅРё булыр РґРёРї кызыксынып, сагаеп калды. Ярославцев РёСЃУ™, матрос тимер кыскыч белән кыскан шикелле итеп тоткан кулын алмакчы булып, һаман тарткалады, У™ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ бер СЃТЇР· РґУ™ әйтмичә, аның кулын Т—РёР±У™СЂРјРёС‡У™ тотып тора Р±РёСЂРґРµ.

– Ты что, татарин, очумел, што ли? – диде мичман, күзләрен акайтып. – Сломаешь ведь… Больно же! Отпусти, говорят!

Ниһаять, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ РґУ™ телгә килде:

– Неужели больно, ваше благородие? – РґРёРґРµ СѓР», иреннәрендәге канын теле белән ялап, Р»У™РєРёРЅ тегенең кулын җибәрергә бер РґУ™ ашыкмады. У?йтерсең соравына җавап РєУ©С‚У™ РёРґРµ.

– Больно…

– Мне тоже больно, ваше благородие, – РґРёРґРµ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ Т»У™Рј, ниһаять, Ярославцевның кулын Т—РёР±У™СЂРґРµ. – Между прочим, ваше благородие, СЏ РЅРµ татарин паршивый!

– Карцерга! Хәзер үк карцерга! – дип акырды мичман, авырткан кулын селки-селки.

РђРЅС‹ шундук карцерга алып барып яптылар. Кая барасың, нишлисең, Р±Сѓ мичман башбаштаклыгыннан кемгә зарланасың? Беркемгә РґУ™! У?РіУ™СЂ зарлана, ризасызлык белдерә калсаң, киресенчә, тагын РґР° ныграк Т—У™Р·Р° бирергә генә РјУ©РјРєРёРЅРЅУ™СЂ. УЁС‡ РєУ©РЅ утырды СѓР» шул салкын карцерда, У©С‡ РєУ©РЅ көрәште үзенә салкын тидермәс өчен: һаман хәрәкәтләнергә тырышты, тик тирләгәнче түгел. У?РіУ™СЂ РєСѓР»-аякларың белән С‚У™РЅРµТЈ тирләгәнче бертуктаусыз хәрәкәтләнсәң, чыннан РґР°, Р±РёРє каты салкын тидерүең РјУ©РјРєРёРЅ РёРґРµ.

Үкендеме Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ РјРѕРЅРґР° эләгүенә? Бер яктан караганда, У™Р№Рµ, үкенде. У?лбәттә, С‚ТЇР·У™СЂРіУ™, ачуы килгәнне сиздермәскә РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. РўРёРє түзеп торып булмады шул. Яңагына сукканга гына С‚ТЇР·РіУ™РЅ РґУ™ булыр РёРґРµ, тик Р№У©Р·Рµ РЅУ™РєСЉ симез дуңгызны хәтерләткән – шундый СѓРє таза, ничектер иягенә таба артык очлы, РєТЇР· керфекләренең бармы, СЋРєРјС‹ икәнлеге РґУ™ беленми торган – шушы мичманның «татарин паршивый» РґРёРіУ™РЅ сүзләренә ничек итеп түзеп тормак РєРёСЂУ™Рє?! Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ аннан РЅРёРµ белән РєРёРј? Киресенчә, СѓР» Р±Сѓ керфексезнең РєТЇР· төсен РґУ™ аерып була торган түгел Р±РёС‚ әле аның! – урыстан РєТЇРїРєУ™ матур РґР° әле! Нишләп СѓР» корчаңгы татар булсын? РђРЅС‹ мичманның РЅУ™РєСЉ менә шушы СЃТЇР·Р»У™СЂРµ чыгырыннан чыгарды. Р?кенчедән, мичман аны чиркәүдәге теге С…У™Р» өчен карцерга барыбер яптырган булыр РёРґРµ. РўРёРє РјРѕРЅС‹ТЈ өчен Р°ТЈР° тагын бер СЃУ™Р±У™Рї кенә РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ бугай.

Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ утырган җиреннән кулы белән бер ТЇР»У™РЅ өзеп алды РґР° шактый гына вакыт Р°ТЈР° гаҗәпләнеп карап торды. У?йтерсең Р»У™ мондый ТЇР»У™РЅРЅРµ беренче тапкыр гына РєТЇСЂТЇРµ! «Карале, РЅУ™РєСЉ безнең СЏРє болын-кырларындагы шикелле ТЇРє ТЇР»У™РЅ!В» Гап-гади ТЇР»У™РЅ. Менә хәзер СѓР» ТЇР· авыллары болынында рәхәтләнеп таралып, РєТЇРєРєУ™ карап яткан Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ кулында түгел, У™ Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј астындагы Санкт-Петербург РґРёРіУ™РЅ С€У™Т»У™СЂРЅРµТЈ бер С…У™СЂР±Рё плацы читендә, РєРѕР№РјР° буенда ятучы татар баласы Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ кулында! Бер караганда, кызык та РёРЅРґРµ Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏ РґРёРіУ™РЅРµТЈ! Юк, РґУ©РЅСЊСЏ түгел, У™ язмыш РґРёРіУ™РЅРµТЈ. РђРЅС‹ язмыш бер РґУ™ бер РєУ©РЅРЅРµ гомерендә РёРєРµ ятып бер төшенә РґУ™ кермәгән, алай гына РґР° түгел, хәтта аның РґУ©РЅСЊСЏРґР° барлыгын РґР° белмәгән Санкт-Петербург РґРёРіУ™РЅ Р±Сѓ дымлы һавалы С€У™Т»У™СЂРіУ™ китереп ташлар РґРёРї кем уйлаган? Шунысы РґР° бәхәссез: гомерлеккә ташлар РґРёРї! Моннан туган-ТЇСЃРєУ™РЅ якларга, ай-һай, кайтып булырмы РёРєУ™РЅ? Кеше гомере РґУ™ санаулы Р±РёС‚. Тиешле елларыңны РёСЃУ™РЅ-РёРјРёРЅ хезмәт итеп бетерә алганнан СЃРѕТЈ РґР° кайтып күреп булырмы СѓР» туган-ТЇСЃРєУ™РЅ авылны, үзенең якыннарын? РЈР» вакытта бүген бөтен гәүдәсеннән яшьлек көче, яшьлек РґУ™СЂС‚-дәрманы ташып торган Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ тәмам сәлперәйгән, йөрерлек рәте РґУ™ калмаган хәлсез картка әйләнеп калачак РёС‡ РёРЅРґРµ!

Авызына ТЇР»У™РЅ сабагы кабып СѓР№РіР° талган Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµТЈ уйларын дневальныйның тавышы бүлде:

– Ну как у тебя дела? – дип сорады ул йомшак тавыш белән.

– Хорошо. Закончил СЏ, принимай работу! – РґРёРґРµ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, урыныннан торып.

– Карадым инде. Булган бу! Молодец! – диде кинәт дневальный чип-чиста татар телендә. – Күреп торам: теләсә нинди эшкә кулың ятып тора! Хәтта бәдрәф чистартырга да!..

РђРЅС‹ТЈ татарча сөйләшүеннән Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ башта сүзсез калды, С‡У©РЅРєРё моңарчы СѓР» аны, сөйләшкәндәге акценты буенча, чуваш егете бугай, РґРёРї Р№У©СЂРё РёРґРµ. Р”ТЇСЂС‚ айдан артык бергә хезмәт РёС‚У™Р»У™СЂ, походта РґР° бергә булдылар, моңарчы РЅРёРє бер татар СЃТЇР·Рµ ычкындырсын! У? хәзер… Дөрес, аның «хәтта Р±У™РґСЂУ™С„ чистартырга РґР°!В» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРµ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµТЈ бәгыренә килеп кадалды – СѓР» аны мыскыл итеп У™Р№С‚ТЇРµ РґРёРї аңлады.

– Син нәрсә, миннән көлүеңме? – диде ул, ниһаять, гаҗәпсенүеннән арынып. – Нигә мине бәдрәф чистартуым белән шелтәләмәкче буласың?

– У?Р№ туган, нишләп көлим РґРё РјРёРЅ СЃРёРЅРЅУ™РЅ? – РґРёРґРµ матрос, кулы белән аны РєРѕР№РјР° буена табарак У™Р№РґУ™Рї. – Без РјРѕРЅРґР° барыбыз РґР° бер ТЇРє хәлдәге кешеләр РёС‡. Барыбызның РґР° язмышларыбыз уртак: хокуксызлар без монда…

– Карале, Алексей, СЃРёРЅ ничек татарча беләсең?! – РґРёРї гаҗәпләнеп сорады Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. – РњРёРЅ СЃРёРЅРµ чуваш, ахрысы, РґРёРї Р№У©СЂРё идем.

– Татар мин, туган, татар! Чукындырылган татар…

– Ничек инде «чукындырылган»?!

– «Ничек, ничек…» Ничек булсын – көчләп!

– У?РіУ™СЂ кеше ТЇР·Рµ теләми РёРєУ™РЅ, аны урыс диненә ничек көчләп кертсеннәр?! Ничек чукындырсыннар РёРЅРґРµ?!

– У?Р№ туган, телисеңме, теләмисеңме РґРёРї, кем сорап тора аны бездән?

– Ничек инде ул?

– Атна саен РЅРёС‡У™С€У™СЂ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ килеп-килеп авыл җыенын җыйдылар РґР°, У™РіУ™СЂ РґУ™ тиз арада урыс диненә күчмәсәгез, ясакны артык түләячәксез, имана җирләрегезне алабыз, РґРёРї куркыттылар. Р?РєРµ ел Р±СѓРµ У™РЅУ™ шулай дәвам итте! Шуннан СЃРѕТЈ крәстиәнгә нишләргә кала? Авылда җирсез ничек РєУ©РЅ РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ? Менә, шулай итеп, РјРёРЅ У?ТЇС…У™РґРё Сәгъдиевтән Алексей Семёнов булып киттем. Казан өязеннән, Ярсуар РґРёРіУ™РЅ авылдан мин…

– Р?рексезләделәр, РґРёРјУ™Рє?

– У?йтеп торам бит… – Алексей, нәрсәдәндер шикләнгән сыман, тирә-ягына каранып алды РґР°, тавышын әкренәйтә төшеп: – Р›У™РєРёРЅ РјРёРЅ барыбер мөселман булып калдым, – РґРёРї У©СЃС‚У™РґРµ.

– Ничек? Ничек алай була РёРЅРґРµ?! – РґРёРї РіР°Т—У™РїР»У™РЅРґРµ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. – Бер чукынгач, ничек мөселман булып калырга РјУ©РјРєРёРЅ РёРЅРґРµ?!

– Шулай. Мөселман РґРёРЅРµ Р±РёС‚ СѓР» – бер Аллаһка ышану, аның барлыгын Т»У™Рј берлеген тану. У? РјРёРЅ РјРѕРЅС‹ТЈ шулай икәненә чын күңелемнән ышандым Т»У™Рј ышанам! Эчемнән генә гел белгән догаларымны укып Р№У©СЂРёРј, Ходайдан саулык-сәламәтлек, хезмәтемне җиңеләйтүне сорыйм…

– Алай дөрес буламы икән соң бу?

– Р?ТЈ РјУ©Т»РёРјРµ, – әйттем Р±РёС‚, бөтен күңелең белән Аллаһның барлыгына Т»У™Рј берлегенә ышану! Чын күңелеңнән инану! Калганы – урыслар өчен генә… Күңелең чиста булсын, аның түрендә Аллаһка булган СЂСѓС…Рё ышанычың какшамасын! РњРёРЅ СЃРёТЈР° РґР° Р±Сѓ турыда уйланырга кушар идем, С‡У©РЅРєРё, ТЇР·РµТЈ беләсең, чебен дулап С‚У™СЂУ™Р·У™ ватканы СЋРє. Бу – хакыйкать, туган, ачы хакыйкать. Тагын шуны бел: минем мөселман булып калуымны РјРѕРЅРґР° СЃРёРЅРЅУ™РЅ башка беркем РґУ™ белми. Кара аны!..

– Нәрсә, РјРёРЅ аңламыйммы әллә?.. – РґРёРґРµ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ үпкәле тавыш белән. – Минем ишеткәнем бар: мондый уен өчен утта РґР° яндырырга РјУ©РјРєРёРЅРЅУ™СЂ РґРё түгелме?

– Шуңа РєТЇСЂУ™ У™Р№С‚У™Рј РґУ™. Р›У™РєРёРЅ хәзергә башка бернинди чара РґР° СЋРє. Башны ташка РѕСЂСЃР°ТЈ РґР°, баш кына ярыла – башсыз гына каласың. Нишләмәк РєРёСЂУ™Рє, туган, хәзергә безгә Ходай Тәгалә, РЅРё өчендер, Р±ТЇС‚У™РЅ язмыш бирмәгән… РўРѕСЂР°-бара гел болай булмас, яхшы РєУ©РЅРЅУ™СЂ РґУ™ килер РґРёРіУ™РЅ өмет белән СЏС€У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє. У?лхәмдү лилләәһи РіУ™Р»У™У™ күлли С…У™У™Р». РЇРіСЉРЅРё РЅРёРЅРґРё генә С…У™Р» булса РґР°, Аллаһыга мактау булсын! Башыңны РёСЃУ™РЅ-РёРјРёРЅ калдырасың килсә, СЃРёРЅ РґУ™ РєТЇСЂУ™ торып утка кермә! РљРёС‡У™ аз гына түземлек күрсәткән булсаң, бүген Р±У™РґСЂУ™С„ чистартмый РёРґРµТЈ Р±РёС‚ СЃРёРЅ!

– Барыбер чистарттыра иде. Чиркәүдәге хәлдән соң гел үчле миңа бу Ярославцев дигән бәндә.

– Күреп тордым, мин дә шунда идем бит ул чакта. Башкалар кебек булырга тырышырга кирәк. Нигә юкка аларның ачуларын кабартырга?

– Юк, мин алай булдыра алмыйм! Аңлыйсыңмы? Булмый миннән андый нәрсә!

– Йә, әйт, кирелегең белән ни кырдың? Кемгә нинди файда булды ул каршылык күрсәтүеңнән? Салкын карцерда утырдың, шуның белән шул булды үҗәтлегең нәтиҗәсе.

– У?Р№С‚У™Рј Р±РёС‚, башкача булдыра алмадым: РјРёРЅ У™Р±Рё-бабаларым тоткан динебезгә тугрылыклы булып калдым!

– Күпмегә? Кайчанга тикле?

Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ аның Р±Сѓ соравына каршы берни РґРёРї С‚У™ җавап Р±РёСЂРјУ™РґРµ, бары тик башын С‚ТЇР±У™РЅ генә РёСЏ төште. РўРёРє бераздан гына:

– Миндә түземлек җитәрлек! – РґРёРї РєСѓР№РґС‹. Р›У™РєРёРЅ аның тавышында элеккеге күтәренкелек РєРёРјРё төшкән шикелле тоелды: милләттәше У?ТЇС…У™РґРё сүзләреннән СЃРѕТЈ уйлануы РёРґРµ бугай.

– Карале, әллә соң син мулла малаемы?

– Юк, минем әти – гап-гади игенче. Нигә алай дип сорыйсың?

– Динебезгә карашың мулла малаеныкы шикелле. Нык торасың, РґРёРї әйтүем. Ярар, У™Р№РґУ™ казармага кайтабыз. РЇР» РёС‚, әти-У™РЅРёРµТЈУ™ хат СЏР·! Алар бездән зарыгып РєУ©С‚У™ Р±РёС‚ хат-С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРЅРµ. Карале, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, – РґРёРґРµ Алексей казармага кайтып Т—РёС‚У™СЂУ™Рє, – шулай килешик: башкалар алдында РјРёТЈР° татарча дәшмә, минем белән татарча сөйләшмә! Ярыймы?

– Аңладым. Килештек.

– У? бергә-бергә рәхәтләнеп татарча сөйләшер вакытларны туры китерербез әле!

– Алла боерса, диген! У?ти безгә гел шулай РґРёРї әйтергә куша РёРґРµ.

– У?Р№Рµ, дөрес У™Р№С‚У™СЃРµТЈ: Алла боерса.

Беравык сөйләшмичә бардылар.

– Карале, Алексей, СЃРёРЅРµ ничек рекрут итеп алдылар СЃРѕТЈ?! – РґРёРї РіР°Т—У™РїР»У™РЅРґРµ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, барган җиреннән РєРёРЅУ™С‚ туктап калып. – Чукынган татарларны рекрут итеп алмыйлар РґРёРї ишеткәнем бар.

– Дөрес, алмыйлар. Ләкин… Р»У™РєРёРЅ чынында, ТЇР· динебезгә тугры булып калган кеше буларак, ышанычсыз РґРёРї табылдым. Бу турыда кемдер безне ТЇР· РєТЇР· уңында тотарга тиешле РїРѕРїРєР° У™Р»У™РєР»У™РіУ™РЅ. У? СѓР», бәладән башаяк РґРёРї, властьларга С…У™Р±У™СЂ Р±РёСЂРіУ™РЅ. РЇРЅУ™СЃРµ, шулай, шулай, динебезгә хыянәт иткән кеше буларак, армиядән калырга тиеш түгел. Менә шулай аның тарихы. Ярый әле, рекрут итеп алдылар РґР°, шуның белән котылдым. Утта яндырулары РґР° РјУ©РјРєРёРЅ иде…

Казармага кайткач, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ белер-белмәс гарәп хәрефләре белән хат язарга утырды. Кайдандыр юнәткән ниндидер төссез кәгазьгә телен чыгара-чыгара тырышып СЏР·Р° торгач, әллә никадәр вакыт үтсә үтте Т»У™Рј, ниһаять, хаты язылып та бетте. Озын түгел РёРґРµ СѓР»: алдына салган кечкенә генә кәгазенең яртысына сыеп бетте аның әйтер СЃТЇР·Р»У™СЂРµ. Нишлисең, СЏР·Р° белүе чамалы шул, С‡У©РЅРєРё укырга туры килмәде. У?ле РґУ™ әтисенә СЂУ™С…РјУ™С‚, тормышта белгән РЅУ™СЂСЃУ™ комачау итми СѓР», улым, РґРёСЏ-РґРёСЏ, янына утыртып, Р±СѓС€ вакытларында Р°ТЈР° хәрефләр өйрәтте. Менә хәзер шул ничек ярап РєСѓР№РґС‹! Дөрес, конверт тышына адресны урыс егетләреннән яздырырга туры РєРёР»У™.

Урыс егетләреннән РґРёРіУ™РЅРЅУ™РЅ, аларның РґР° төрлесе бар РёРєУ™РЅ. Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ РјРѕРЅС‹ берничә ай бергә хезмәт РёС‚ТЇ вакытында РґР° яхшы аңлап алды. У?Р№Рµ, араларында башка милләттән булган матросларны Р±РёРє рәхәтләнеп, хәтта ләззәтләнеп мыскыллаучы, алардан көлүчеләре, туры килгән саен җәбер-золым китерергә, ниндидер этлек эшләргә тырышучылары РґР° шактый. Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, андыйларны Т»РёС‡ С‚У™ аңлый алмыйча: «Ничек РёРЅРґРµ бергә, бер корабта РёТЈРіУ™-РёТЈ килеп хезмәт итүче, төннәрен СЏРЅУ™С€У™ ятып йоклаучы ТЇР· иптәшләреңнән РєУ©Р»У™СЂРіУ™, туры килгән саен аларны кимсетергә РјУ©РјРєРёРЅ?!В» – РґРёРї РіР°Т—У™РїР»У™РЅРґРµ. Бер караганда, урысмы СЃРёРЅ, татармы, чирмешме, удмуртмы, чувашмы, башкортмы – РјРѕРЅРґР° барыбызның РґР° язмышы бер ТЇРє Р±РёС‚ РёРЅРґРµ югыйсә. Башкаларны кимсеткән, җәберләгән, аларга карата тупаслык күрсәткән СЏРёСЃУ™ этлек эшләгән өчен, аларның үзләренә РґУ™ СЂУ™С…РјУ™С‚ белдерүче СЋРє, хезмәтен РґУ™ җиңеләйтмиләр, ашарларына РґР° У©СЃС‚У™Рї Р±РёСЂРјРёР»У™СЂ – алар РґР° ТЇР·Р»У™СЂРµ көлгән, мыскыл иткән, РєСѓР» РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ шул СѓРє башка милләт егетләре белән бергә бер ТЇРє флот арканын тарталар, шул СѓРє флот шулпасын чөмерәләр! У?лбәттә, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ Р±У™СЏР»У™РјУ™СЃРµ буенча, «яхшы урыс» лар РґР° бар. Хезмәттән Р±СѓС€ вакытларда, РіУ™СЂС‡У™ тартмасаң РґР°, С‚У™РјУ™РєРµ С‚У™РєСЉРґРёРј РёС‚У™Р»У™СЂ, вакыты-вакыты белән, аркаңа дусларча сугып: «Ну, как, брат, дела?В» – РґРёРї сорыйлар, елмаялар, СЃРёРЅРµТЈ белән кешечә СЃУ©Р№Р»У™С€У™Р»У™СЂ. Р§У©РЅРєРё алар ТЇР· язмышларының РґР° башкаларныкы шикелле ТЇРє икәнен яхшы аңлыйлар, бер-береңне җәберләүдән беркемгә РґУ™ файда юклыгын яхшы беләләр. Баксаң, РјРѕРЅРґР° офицерлардан кала барысы РґР° гади Т—РёСЂ кешеләре балалары, күбесе авылдан, РґУ©РЅСЊСЏРіР° беренче чыгулары, С€У™Т»У™СЂРЅРµ, мондагы шикелле Р·СѓСЂ СЃСѓРЅС‹, корабларны беренче РєТЇСЂТЇР»У™СЂРµ.

РЎСѓ РґРёРіУ™РЅРЅУ™РЅ, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, авылларының бер агаен РёСЃРєУ™ төшереп, авыз кырые белән генә елмаеп РєСѓР№РґС‹. РЈР», әтисе сөйләвенчә, Кәримулла исемле агай, ниндидер йомыш белән үзләреннән егерме Р±РёС€ чакрым ераклыктагы Р?дел буендагы С€У™Т»У™СЂРіУ™ килгән РґУ™ шунда пристаньга кергән. Шуннан кайтканнан СЃРѕТЈ, Р±РёРє РєТЇРї еллар Р±СѓРµ үзенең менә шушы «сәяхәт» ен Р±РёРє Р·СѓСЂ вакыйга итеп СЃУ©Р№Р»У™Рї Р№У©СЂРіУ™РЅ, имеш.

– Күрде РёРЅРґРµ безнең башлар! – РґРёРї У™Р№С‚У™ торган булган СѓР». – Шулай бер тапкыр пристань белән Р?делгә агып РєРёС‚У™ яздык!

Гомерендә РґУ™ Р·СѓСЂ СЃСѓ РєТЇСЂРіУ™РЅРµ, РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, хәтта авылыннан беркая РґР° чыгып Р№У©СЂРіУ™РЅРµ булмаган Р±Сѓ агайга Р?дел дулкыннарының СЏСЂРіР° Р±У™СЂРіУ™РЅ вакытларында пристаньның чайкалуы РґР° Р±РёРє куркыныч күренеш буларак кабул ителгән.

У?ти… У?ни… Энекәш… Сеңелкәш… Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ аларга хат сырлап утырган шушы мизгелләрдә РЅРё эшләр бетереп яталар РёРєУ™РЅ алар? Р?СЃУ™РЅ-саулармы? РЁСѓРЅРґР° аның өчен РёТЈ якыннары булган әти-У™РЅРёСЃРµ РґУ™, энекәше белән сеңелкәше РґУ™ берәм-берәм РєТЇР· алдына килеп басты…

Авылдашлары С…У©СЂРјУ™С‚ белән Сибгатулла абый РґРёРї Р№У©СЂРіУ™РЅ әтисе, бәлки, менә хәзер, РёРєРµ кулын картларча артка куеп, урам буенча барадыр, СЋРє, бәлки, алгы бакчаларында берәр җимеш агачы утыртадыр, Р№У™ башкаларының корган, сынган ботакларын кисәдер, бәлки, Р№РѕСЂС‚-РєСѓСЂР° тирәсендә ниндидер башка СЌС€ эшләп йөридер. У?тисе бер РґУ™ тик торырга яратмый, алай гына РґР° түгел, СѓР», РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, эшсез бер РјРёРЅСѓС‚ та тора алмый. Р™У™ кемгә булса РґР° С‚У™СЂУ™Р·У™ рамнары, Р№У™ ишек ясап маташыр СѓР», Р№У™ кемгәдер У©Р№ бурасы бурашыр. Аларның авылы Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™РґУ™ СѓР» С‚У™СЂУ™Р·У™ рамнары СЏРёСЃУ™ У©Р№ ишеге ясамаган Р№РѕСЂС‚ юктыр, мөгаен. Еш кына кешеләр аның янына РєРёТЈУ™С€-табыш РёС‚У™СЂРіУ™ РґУ™ РєРёР»У™Р»У™СЂ. Авылда кулына СЌС€ тоткан кешене яраталар, С…У©СЂРјУ™С‚ РёС‚У™Р»У™СЂ Р±РёС‚, анда андый кешегә караш та бөтенләй икенче. Авылда эшсез, Т—РёР» куып йөрүчеләрне генә бер РґУ™ яратмыйлар. Хәер, алар авылында андыйлар СЋРє та бугай. Быел әтисе РґТЇСЂС‚ сарыгын РґР° кышка калдыра алдымы, әллә алар ясак С‚ТЇР»У™СЂРіУ™ кереп беттеме РёРєУ™РЅ? У?РіУ™СЂ кышка калдырган булсалар, аларны асрарлык печән җыя алганнармы, СЋРєРјС‹?

У?нисе… У?РЅРёСЃРµ Бәдерхәят менә шушы минутларда РЅРёР»У™СЂ эшләп утыра РёРєУ™РЅ? Мөгаен, һәрвакыттагыча, күзен бетерә-бетерә, берәрсенең киемен ямый торгандыр РёРЅРґРµ. Р™У™, гадәттәгечә, үзенең ак өстенә вак бөрчекләр төшкән алъяпкычын ябып, ашарга пешереп йөридер. У?Р№, СѓР» пешергән күмәчләрнең, өчпочмак Т»У™Рј кыстыбыйларның тәмлелеге! Аларны ашаганда, телеңне йотарсың, валлаһи! Р™У™ менә шушы мизгелләрдә У™РЅРёСЃРµ, казларга РЅРё белән булса РґР° бутап бирергә РґРёРї, кулына сыдырылмаган ат кузгалаклары тотып, СЃСѓ буеннан солдат строендагы шикелле бер-бер артлы тезелешкән казларын алып менеп киләдер… У?Р№ газиз Ходаем, аларны тагын бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ генә булса РґР° күреп булырмы РёРєУ™РЅ? Берүк, РёСЃУ™РЅ-РёРјРёРЅ килеш күрешергә СЏР·СЃР°ТЈ РёРґРµ, Раббым!

У?лбәттә, матрос Хәбибуллин кайчан РґР° булса Р±Сѓ хәлнең булырына күңеленнән ТЇР·Рµ РґУ™ ышанмый РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё әтисе белән У™РЅРёСЃРµ СѓР» РЅРёС‡У™РјУ™-РЅРёС‡У™ еллар хезмәт иткәнче ничек яши алсыннар? Авылларда рекрутларны СЋРєРєР° гына араларыннан мәңгелеккә китеп баручы мәет белән хушлашкан шикелле озатмыйлардыр Р±РёС‚? Р§У©РЅРєРё шул РєРёС‚ТЇРґУ™РЅ әллә күрешә алалар, әллә СЋРє икәнен барысы РґР° яхшы аңлыйлар…

Унбиш яшьлек сеңлесе Мәрьямбикә – күз генә тимәсен, нинди чибәр кыз! – гел әниләре янында бөтереләдер, аңа булыша торгандыр. Нинди җылы оекбашлар бәйли ул! Бәхете булып, вакыты җиткәч, кияүгә яхшы, эшчән егеткә чыкса гына ярар иде, Ходаем!

Р?РЅРґРµ энекәше Габдрахманның РґР° унынчы яше, егет РґРёРї әйтергә була! У?Р№ Ходаем, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ аны РґР° Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ язмышы РєУ©С‚У™ Р±РёС‚: рекрут булып флотка СЏРёСЃУ™ солдатка алыначак. Аларның кайсында җиңелрәк икәнен, белсә, бер Ходай гына белә торгандыр. Хәер, солдат хезмәте РґУ™ җиңелдән түгелдер. Р?СЃУ™РЅ-сау гына була күрсен РёРЅРґРµ, бәлки, У?ТЇС…У™РґРё-Алексей әйтмешли, тора-бара РґУ©РЅСЊСЏСЃС‹ РґР° яхшырак СЏРєРєР° үзгәреп РєРёС‚У™СЂ әле…

Күңеленнән якыннарын барлап алган Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµТЈ күзләреннән яшьләр бәреп чыкты. РўРёРє СѓР» аларны сөртеп алырга ашыкмады. Аксыннар, У™Р№РґУ™, ага бирсеннәр! Кайчак РёСЂ-атның РґР° йомшарып алырга хакы бардыр лабаса!.. Бигрәк С‚У™ язмыш РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ аны туган-ТЇСЃРєУ™РЅ авылыннан Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј астындагы Т—РёСЂРіУ™ китереп ташласа. У? яшьләр РёСЃУ™, аның таза, кызларныкыдай чибәр, Р»У™РєРёРЅ гел РјРѕТЈСЃСѓ РІУ™ сагышлы булган РёРєРµ битендә РёРєРµ юеш СЌР· калдырып, аның иреннәренә С‚У™РіУ™СЂУ™Рї төште Т»У™Рј, буага килеп төртелгән СЃСѓ сыман, алар арасында җәелеп китте; йомык иреннәре аша авызына ТЇС‚У™ алмагач, алар арасында тулышып, мөлдерәшеп тордылар-тордылар РґР° иягенә таба СЋР» алдылар. РЈР» РјРѕРЅС‹ Р±РёРє яхшы СЃРёР·РґРµ, тик аларны кулы белән сыпырып аласы килмәде. У?йтерсең Р±Сѓ мизгелдә СѓР» үзенең Р±Сѓ РєТЇР· яшьләрен авылы, анда яшәүче, ТЇР·Рµ әле генә РёСЃРєУ™ төшергән әти-У™РЅРёСЃРµ, сеңелкәше Т»У™Рј энекәше, РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, У©Р№Р»У™СЂРµ белән Р±У™Р№Р»У™Рї торучы ниндидер РёР·РіРµ, җылы, йомшак, тик фәкать күңеле түрендә генә СЏС€У™РіУ™РЅ күренмәс җеп шикелле итеп тоя РёРґРµ. Менә хәзер битләре буенча тәгәрәшкән Р±Сѓ кайнар яшьләре аның тарафыннан өйләренең бер истәлеге сыман кабул ителде…

…Кичкә таба С€У™Т»У™СЂРіУ™ увольнениегә чыккан матрослар берәм-берәм казармага кайта башладылар. Аларның РёРЅРґРµ РјРѕРЅРґР° берничә ел хезмәт иткәннәре, үзләрен диңгез бүреләре РґРёРї атарга яратканнарының шактые, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ мичман Ярославцев та, исерекләр РёРґРµ. РђРЅС‹ РєТЇСЂТЇРіУ™: «Хәзер исерек килеш Р±У™Р№Р»У™РЅУ™ РёРЅРґРµ бу…» – РґРёРї, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ куркып калды. Р›У™РєРёРЅ аның бәйләнерлек рәте калмаган РёРґРµ РёРЅРґРµ: СѓР», У©СЃ-башын РґР° салмыйча, ятагына барып ауды. «Аллага шөкер, бүгенгә үтеп китте бугай!В» – РґРёРґРµ матрос Хәбибуллин, аның ничек гырылдап йоклап киткәнен күреп.

РљРёС‡У™ туган-ТЇСЃРєУ™РЅ авылын, якыннарын иркенләп РёСЃРєУ™ алуы аркасында булса РєРёСЂУ™Рє, шул С‚У©РЅРґУ™ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ әтисе белән энесе Габдрахманны төшендә күрде…

…Бәрәскәнең авыл кешеләре РљРёТЈ Болын РґРёРї йөрткән болыны Т—У™Р№СЂУ™Рї ята, имеш. Т–У™Р№. Печән өсте. РўРёСЂУ™-яктан исерткеч С…СѓС€ РёСЃР»У™СЂ аңкып тора. Алардан хәтта баш У™Р№Р»У™РЅУ™ кебек. У?тиләре ашыкмыйча, Р»У™РєРёРЅ каерып-каерып печән чаба, вакыты-вакыты белән, иелеп, чалгысын кайрап ала, аннары, тураеп, аның очын кайрый. Бу вакытта чалгысында РєРѕСЏС€ нурлары уйнаклап тора, СѓР» СЏРєРєР° карасаң, РєТЇР·Р»У™СЂ чагыла. У?тисе әледән-әле кулы белән битеннән тирләрен сөртеп-сөртеп алгалый. Күлмәгенең арка өлеше – манма СЃСѓ! У?йтерсең аны йомарлап СЃСѓРіР° тыгып алганнар. РЈР» чапкан печән теземнәре аның артыннан шушы Р·СѓСЂ болынның елга буендагы бер читеннән әллә РЅРё биек булмаган таулар итәгенә килеп терәлгән икенче башына тикле сузылып кала.

Габдрахман, РёРєРµ җәпле агач СЃУ™РЅУ™Рє белән элегрәк чабылган, РёРЅРґРµ РєРёРїРєУ™РЅ печәннәрне РєТЇР±СЂУ™Рє эләктереп алырлык итеп РєТЇР±У™Р»У™Рї, әле кибеп җитмәгән теземнәрне әйләндереп Р№У©СЂРё. У? Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ ТЇР·Рµ энекәше РєТЇР±У™Р»У™РіУ™РЅ өемнәрне, аннан СЃРѕТЈ богылга салыр өчен, бер Т—РёСЂРіУ™ ташып тора. РЈР» тимер СЃУ™РЅУ™РіРµ белән берьюлы берничә өемне каерып-каерып күтәреп ала, С‡У©РЅРєРё аның көче ташып торган чагы Р±РёС‚!

– Син күбәләрне зуррак ясап бар, Габдрахман! – дип кычкыра ул, кулы белән маңгай тирен сөртеп. – Артыңнан сыер кабартмалары шикелле өемнәр генә калып бара ич!

– Мин сиңа авыр булмасын дип бит, абый!

– Нинди авырлыгы булсын аның?! Кипкән печән ич ул! Мин бала-чага түгел лә, печәнне учмалап күтәреп йөрергә!

– Аңладым, абый.

Шунда алар янына чалгысын иңбашына салган әтиләре якынлаша.

– У?йдәгез, балалар, бераз капкалап алыйк, булмаса, – РґРё СѓР», үзенең коңгырт РєТЇР·Р»У™СЂРµ белән малайларына җылы караш ташлап. РђРЅС‹ТЈ кояшта янган С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє битләре яктырып РєРёС‚У™ – Р±РёРє ярата Р±РёС‚ СѓР» үзенең балаларын!

Шулчак Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, ышык Т—РёСЂ СЌР·Р»У™РіУ™РЅРґУ™Р№, тирә-ягына РєТЇР· салып, әле моңарчы РєТЇР·РіУ™ чалынмаган кечкенә генә шалашны күреп ала. У?тисе шул шалаш янына таба атлый РёРєУ™РЅ, имеш.

– Чишмәгә куйган сөтне алып кил, улым! – ди әтисе кече малаена.

Габдрахман сәнәген РєТЇР±У™ өстенә кадап РєСѓСЏ РґР°, йөгерә-йөгерә, тау итәгеннән агып торган чишмә янына ашыга Т»У™Рј бераздан аннан бер шешә салкын СЃУ©С‚ күтәреп РєРёР»У™. Утырышалар. У?тиләре печән астыннан кечкенә генә бер төенчек тартып чыгара, ашыкмыйча гына аның тастымалын чишеп, аны печән өстенә Т—У™СЏ, аннары Р°ТЈР° калын гына итеп киселгән У©С‡ телем РёРїРё, У©С‡ пешкән йомырка Т»У™Рј У©С‡ стакан алып РєСѓСЏ.

– Җитешегез, балалар! – ди ул. – Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим.

– Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим, – РґРёРї кабатлый Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ белән Габдрахман.

Куллар РёРїРё телемнәренә үрелә, энекәше, көтмәгәндә генә аның маңгаена сугып, ТЇР· өлешенә тигән йомыркасын ватып ала. Барысы РґР° сүзсез генә көлешәләр. Ничек СЂУ™С…У™С‚, валлаһи, С…СѓС€ исле болында менә шушылай бергә-бергә ашап утырулары! Хозурлык! Р?ркенлек! РљРёРїРєУ™РЅ печәннән үзенә бертөрле С…СѓС€ РёСЃ килсә, Р°ТЈР° әле чабылмаган ТЇР»У™РЅ Т»У™Рј С‡У™С‡У™РєР»У™СЂРЅРµТЈ кырыкмаса-кырык төрле РёСЃР»У™СЂРµ РґУ™ кушылгач, башларны әйләндергеч РёСЃР»У™СЂ җыелмасы барлыкка РєРёР»У™. Сулап туймассың!

– Бик тирләгән СЃРёРЅ, әти, күлмәгеңне салып РєСѓР№ – кипсен, – РґРё Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ әтисенә.

– Болай да кибә ул, улым… Болай да җилли…

– У?Р№ уңган РґР° СЃРѕТЈ быел печән, У™, әти! – РґРё Габдрахман.

– Ләкин ул безнеке түгел шул, улым, – ди әтисе, көрсенеп. – Безнеке түгел, ә алпавытныкы. Безгә елга буендагы кычытканнары гына инде аның…

Ниһаять, әбәтләрен ашап бетерделәр. Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, РёРєРµ кулын баш астына куеп, РєТЇРєРєУ™ карап ята, ТЇР·Рµ әйтмешли, ашаганын сеңдерә. Габдрахман РёСЃУ™, аска таба иелеп, күзен РґУ™ алмыйча, бер кырмыска артыннан РєТЇР·У™С‚У™. У? СѓР» үзеннән РєТЇРїРєУ™ Р·СѓСЂ бер кортны өстерәпме өстери! Ояларына алып кайтып барышы – алар ашап утырган урыннан ерак түгел генә яшиләр РёРєУ™РЅ. Тырыш та РёРЅРґРµ Р±Сѓ кырмыскалар! Менә монысы РґР° ТЇР»У™РЅРЅУ™СЂ арасыннан, тырыша-тырыша, шул кортны алып кайтып РєРёР»У™, СѓР» РёСЃУ™ әле бер ТЇР»У™РЅ сабагына, әле икенчесенә СЌР»У™РіУ™, тик кырмыска табышын барыбер ташлап калдырмый. У?тиләре Сибгатулла РёРєРµ кулын тезләренә куйган РґР° РЅРё турындадыр уйланып утыра.

– Ни турында уйлыйсың, әти? – РґРёРї сорый аннан Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, аның коңгырт күзләренә карап. – РќРёРЅРґРё СѓР№ басты?

– У?Р№ улым, әллә РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ керә башка, – РґРё әтисе, шул «әллә РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂВ» РЅРµ таратырга җыенгандай, СѓТЈ кулы белән битен сыпырып. – Менә, РјРёРЅ У™Р№С‚У™Рј, Р±Сѓ печәннәр безнеке булсыные, У™!

– Хыял диңгезендә Р№У©Р·У™СЃРµТЈ РёРєУ™РЅ әле! – РґРёРї РєУ©Р»У™ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ.

– Хыялсыз кеше – җансыз кеше СѓР», улым. У?РіУ™СЂ РґУ™ Ходай Тәгалә кешене хыял белән өметтән РјУ™С…СЂТЇРј иткән булса, Р°ТЈР° тормыш икеләтә-өчләтә авыр булып тоелырые. Ярый әле, Ходай безгә шуларны Р±ТЇР»У™Рє иткән, РјРµТЈ шөкер Р°ТЈР°!

РњРѕТЈР° каршы Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ берни РґУ™ әйтмәде, бары тик, тапкансың шөкер РёС‚У™СЂ РЅУ™СЂСЃУ™ РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, иңбашларын гына җыерып РєСѓР№РґС‹. Шулчак тау өстенә атка җигелгән җиңел арба килеп туктады РґР°, аннан алпавыт – отставкадагы генерал Березняковның калын тавышы ишетелде:

– Һаман СЏР» итәбезме? У? кайчан эшләргә уйлыйсыз?

– У?Р±У™С‚ капкалап алырга гына туктадык, хәзер тотынабыз, – РґРёРґРµ әтиләре, ашыкмыйча гына урыныннан күтәрелеп. – Бездән калмас! Торыгыз, балалар, булды, хәзер – эшкә!

РљРёРЅУ™С‚ шунда тирә-СЏРєРЅС‹ ниндидер кара-кучкыллы караңгылык басты: РєТЇРє йөзен кап-кара, шомлы Т»У™Рј куркыныч болыт каплады, әле генә кыздырып торган кояшның С€У™ТЇР»У™СЃРµ РґУ™ күренмәс булып калды. Җилнең У™СЃУ™СЂРµ РґУ™ булмаган мәлдә РєРёСЃУ™Рє кенә Т—РёР»-давыл купты, СѓР» РёСЃУ™, багана сыман очлаеп бөтерелә-бөтерелә, болынның буеннан-буена печәннәрне туздырып Р№У©СЂРё башлады. РўРёСЂУ™-яктагы кап-кара болытка һавада очып Р№У©СЂРіУ™РЅ печәннәр болыты кушылды. Куркыныч, шомлы. Кая РјРѕРЅРґР° эшләү! Давыл очыртып алып китмәсен РґРёРї, көчкә аякларында басып торалар! РЁСѓРЅРґР° болын буенча бөтерелеп-тузынып Р№У©СЂРіУ™РЅ бер давыл баганасы Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµ РєТЇС‚У™СЂРґРµ РґУ™ башта тау өстенә, аннары РЁУ™РґРєРµ урманына таба алып китте.

– У?ти-Рё-Рё! Габдрахма-Р°-Р°-РЅ СЌРЅРµ-Рµ-Рµ-Рј! – РґРёРї кычкырды Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ Т»У™Рј еларга тотынды. Т®Р·Рµ елый, ТЇР·Рµ кычкыра.

Тагын күпме кычкырган булыр иде, тик аны күршесендә йоклап ятучы матрос уятты:

– Р?кенче СЏРіС‹ТЈР° борылып СЏС‚!

Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ уянып китте РґУ™, Р±Сѓ куркыныч хәлнең С‚У©С€ кенә икәнен аңлап, чын күңеленнән сөенде: «Шөкер, төшкә генә кергән РёРєУ™РЅ Р±Сѓ коточкыч давыл!В»

Ул бу төше турында иртән йокыдан торгач та: «Керсә дә керер икән шундый куркыныч төш!» – дип уйланып алды. Хәтта аны күз алдына китереп, бөтен гәүдәсе белән калтыранып куйгандай булды. Көндезен дә берничә мәртәбә исенә төшеп, аны бу төшенең мәгънәсе турында төрле фаразлар юрарга мәҗбүр итте. Үзен күңелсез уйларга этәргән фаразларын һәрчак: «Берүк, хәерлегә генә була күрсен инде, Ходаем!» – дип тәмамлады. Шул ук вакытта үзләре печән әзерләп йөргән Киң Болынны, кояшлы матур көндә әтисе, энесе белән шунда эшләп йөргән мизгелләрен рәхәтләнеп исенә төшерде дә үзалдына елмаеп куйды.




Раевский – миссионер!


Явыз Р?ван Казанны алып, ханлыгын җимергәннән СЃРѕТЈ башланган Р±ТЇС‚У™РЅ РґРёРЅРґУ™РіРµ Т»У™Рј РјУ™Т—ТЇСЃРё халыкларны христиан диненә кертү сәясәте эзлекле рәвештә дәвам итте. Священниклар, поплар, монахлар даими рәвештә алып барган Р±Сѓ чукындыру эше, әллә РЅРё Р·СѓСЂ булмаса РґР°, барыбер үзенең нәтиҗәләрен РґУ™ Р±РёСЂУ™ торды, әлбәттә. РЁСѓР» чор эчендә Казан епархиясендә урыс динен кабул иткән башка РґРёРЅРґУ™РіРµ иноверецлар саны егерме РјРµТЈРіУ™ җиткән РёРґРµ.

Башка диндәге халыкларны христиан диненә тарту ни өчен кирәк соң? Чөнки бу эш патшалар тарафыннан да, православие диненең югары даирәләре тарафыннан да баштан ук Русия дәүләтчелеген ныгыту чарасы дип кабул ителде һәм шуңа күрә гомум дәүләти эш булып саналды. Янәсе, күпмилләтле һәм күп динле Русиядә бер генә – христиан дине генә булырга тиеш! Дөрес, Пётр I патшалык иткән заманнарга инде, бик күп санлы булмасалар да, христианлаштыру сәясәтенә бик авыр бирелә торган татар-мөселманнар арасында да чукындырылган авылларда яшәүче керәшеннәр барлыкка килгән иде.

Ләкин төрле диндәге халыкларны христианлаштыру эше хакимият һәм чиркәү уйлаганча шома гына бармады, бу юлда һәрдаим төрле каршылыклар очрап торды: һәр халык үз динен, үз милләтен саф килеш сакларга тырышты, чөнки алар, христиан диненә күчкәннән соң, үз диннәрен югалтып кына калмыйча, тора-бара милләт буларак та урыслар арасында эреп югалуларын яхшы аңлыйлар иде. Шуңа күрә христиан динендә булмаган башка халыкларны чукындыру эше бик акрын темплар белән барды, һәм мондый адым патшаларны да, православие дине эшләре, шул исәптән башка халыклар арасында христианлыкны тарату белән шөгыльләнүче Патриарх идарәсе хезмәткәрләрен дә канәгатьләндерә алмады. Моны истә тотып, тәхеткә утырган һәр урыс патшасы әледән-әле бу мәсьәләгә әйләнеп кайта, бу изге эш турында һаман саен искәртеп, чукындыру эшен җанландыруга юнәлтелгән указлар чыгара торды.

Патша Пётр I РґУ™ 1713 елда Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РіУ™ кагылышлы указ чыгарды. РђРЅС‹ТЈ буенча мөселман-татарлар арасында күренекле урын тоткан, укымышлылыклары белән аерылып торган РјРѕСЂР·Р°-кенәзләр ярты ел эчендә РјУ™Т—Р±ТЇСЂРё рәвештә христиан динен кабул РёС‚У™СЂРіУ™ Т»У™Рј чукынулары белән РјРѕРЅС‹ ныгытып, раслап РєСѓСЏСЂРіР° тиеш булдылар. Бөек Пётр Р±Сѓ өлкәдә эшне кайдан башларга кирәклеген Р±РёРє яхшы чамалады. РђРЅС‹ТЈ уенча, татар халкының күренекле кешеләре урыс динен кабул РёС‚У™ РёРєУ™РЅ, алар артыннан башкалар, СЏРіСЉРЅРё гади халык та иярергә тиеш. Патша указы РёСЃУ™, – әлбәттә, бернинди сүзсез үтәлергә тиешле закон! Шулай итеп, морзалар, шушы указга буйсынып, ирексез рәвештә христиан динен кабул РёС‚У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булдылар, С‡У©РЅРєРё алар ирекле рәвештә чукынмасалар, шушы указ нигезендә, аларның милке РґУ™ТЇР»У™С‚ тарафыннан тартып алынырга тиеш РёРґРµ. У? кемнең ТЇР· байлыгыннан шулай ансат кына колак кагып, чабата киеп Р№У©СЂРёСЃРµ килсен? Морзалар чукынырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булдылар, Т»У™Рј, вакытлар ТЇС‚ТЇ белән, алар токымы-буыныннан урыс дәүләте файдасына куйган хезмәтләре, батырлыклары белән исемнәре Р СѓСЃРёСЏРґУ™ генә түгел, башка дәүләтләргә РґУ™ билгеле булган Р·СѓСЂ талант РёСЏР»У™СЂРµ үсеп чыкты. Дөрес, алар үзләренең У™Р±Рё-бабалары мөселман-татарлар булуын хәтерләми РёРґРµ инде…

1719 елда Санкт-Петербург флоты священнигы хезмәтеннән азат ителеп, Казан епархиясенә җибәрелгән Алексий Раевский, хәтта Р·СѓСЂ РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™РіРµ РґРёРЅ әһелләрен РґУ™ гаҗәпләндереп, РјРѕРЅРґР° патша Пётр I ТЇР·Рµ РєСѓР» куйган указ белән кайтып керде. У?легә хәтта югары РґРёРЅРё руханилар РґР° лаек булмаган, моңарчы күрелмәгән вакыйга РёРґРµ Р±Сѓ! У?лбәттә, СѓР» РјРѕРЅС‹ ТЇР·Рµ РґУ™ көтмәгән иде…

У?ТЈРіУ™РјУ™Р»У™СЂРµ ахырында епископ Афанасийның «үтенечеңне караганнан СЃРѕТЈ С…У™Р±У™СЂ итәрбез» РґРёРіУ™РЅ сүзләреннән СЃРѕТЈ – кайчан булыр Р±Сѓ РґРёРї көтеп Р№У©СЂРіУ™РЅ көннәренең берсендә – патшаның секретаре Макар Алексеев Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ офицер аның кулына Пётр I катына чакырылуы турында СЂУ™СЃРјРё кәгазь китереп тоттырды. РђРЅС‹ укып чыккач, атакайның хәтта РєТЇР· аллары караңгыланып, башы әйләнеп китте, СѓР» тәмам коелып төште: Афанасий атакайның чакыруын көтеп Р№У©СЂРё РёРґРµ, У™ монда…

Ул, бераздан исенә килеп, тиз генә җыенды да, киңәш-табыш итәргә дип, Афанасий атакай янына китте.

– Авырыйсыңмы әллә, священник? – дип каршы алды аны епископ. – Төсләрең киткән…

– Китәр дә, атакай! – диде Раевский, аңа чакыру кәгазен сузып. – Монда йөрәк өянәге дә тотарга мөмкин. Нигә чакыра икән, атакай?

– Бер РґУ™ каушама, бер РґУ™ курыкма! Р­С€ менә нәрсәдә… РњРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ белән әңгәмәбез турында Экзарх Стефан атакайга СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРґУ™, анда РџСЃРєРѕРІ епискобы Феофан РџСЂРѕРєРѕРїРѕРІРёС‡ та утыра РёРґРµ. У? Р°ТЈР° патшабыз РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™, реформа ясап, булачак «Духовная коллегия» Духовный Регламентын, СЏРіСЉРЅРё уставын С‚У©Р·ТЇРЅРµ тапшырган булган. Безнең У™ТЈРіУ™РјУ™РЅРµТЈ эчтәлеге Феофан атакайны РґР° Р±РёРє кызыксындырды, Т»У™Рј СѓР» Р±Сѓ турыда патшага РґР° җиткерәчәген әйтте. Феофан атакай – РґРёРЅРё реформалар буенча патшаның СѓТЈ кулы. РђРЅС‹ТЈ әйтүенчә, СЃРёРЅРµ Казанга күчерү турында указ РґР° әзерләнеп куелган РёРЅРґРµ. Менә шул СЃРёРЅРµ патшага чакыруның СЃУ™Р±У™Р±Рµ. Куркырлык берни РґУ™ СЋРє.

Ниһаять, патша каршына кереп басар көн дә килеп җитте. Раевский билгеләнгән вакытка аның кабул итү бүлмәсенә узып, үзенең кем икәнлеген әйтүгә үк, секретаре М. Алексеев патша бүлмәсенә кереп чыкты да бөтен тәне калтыраган атакайны кабинетка кертеп тә җибәрде. Ул кергәндә, олпат гәүдәсен бераз ия төшеп, тәрәзәдән урамга карап торган патша Пётр I кисәк кенә борылды да:

– Раевский? – РґРёРї сорады Т»У™Рј, аршинлы адымнары белән аның янына килеп, РєУ©СЂУ™РєС‚У™Р№ Р·СѓСЂ кулын күрешергә СЃСѓР·РґС‹: – Р?СЃУ™РЅРјРµ-саумы, священник?

– Аллага шөкер, патша галиҗәнаплары! Сезгә саулык-сәламәтлек телим!

– Рәхмәт, СЂУ™С…РјУ™С‚. РЎРёРЅРµТЈ турыда РјРёТЈР°, Р±РёРє сәләтле миссионер, РґРёРї әйттеләр, теләгеңне РґУ™ җиткерделәр: шул миссионерлык эше хакына флоттан РєРёС‚У™СЂРіУ™ телисең РёРєУ™РЅ. Ярый, РјРёРЅ хуплыйм. Хәзер Р±Сѓ турыда РјРёРЅ РєСѓР» куйган указ РґР° алырсың. РўРёРє кара аны, священник, У™РіУ™СЂ РґУ™ минем ышанычны аклый алмасаң, утта яндыртам! Р?шеттеңме?

– Р?шеттем, патша галиҗәнаплары.

– Аңладыңмы?

– Аңладым, патша галиҗәнаплары.

– Алайса, бар, бу изге эшеңдә уңышлар телим.

Патша, кырт борылып, саубуллашып та тормыйча, зур адымнары белән кабинеты түренә таба атлады. Раевский чыгып китте. Кабул итү бүлмәсендә секретаре аңа Пётр патша кул куйган указны тапшырды.

Шулай итеп, священник моңарчы күрелмәгән дәрәҗәле указны аның белән озак кына әңгәмә корган һәм аннан соң бу сөйләшүләренең эчтәлеген Экзарх Стефанның үзенә дә җиткергән Афанасий атакайның һәм шулвакытта аның кабинетында булган Прокоповичның турыдан-туры булышлыгы белән алды. Беренче карашка бик гади күренгән, йөзе белән карчыганы хәтерләткән, чынында исә күңеленнән христиан диненә бөтен җаны-тәне белән бирелгән, башка диндәгеләрне христианлаштыру мәсьәләсендә башында һәм күңелендә бик яхшы идея һәм фикерләр йөрткән, алай гына да түгел, инде бу өлкәдә зур эшләр башкарырга да өлгергән озын, ябык гәүдәле бу священник Афанасий атакайга бик ошады. «Менә безгә шундый миссионерлар кирәк!» – диде ул Экзарх Стефан Рязанский (Яворский) һәм Феофан Прокоповичка, Раевский белән әңгәмәсе турында сөйләп биргәннән соң.

Ул указ буенча, аңа басурман динендәге кешеләрне христиан диненә өндәү һәм теләгәннәрне чукындыру, аларга христиан дине кануннарын өйрәтү өстенә, элек чукындырылганнар белән идарә итү, дини тормышларын күзәтеп тору эше дә йөкләнелгән иде.

Алексий Раевский кайтуының икенче көнендә үк Казан епархиясе җитәкчесе архиерей[4 - Архиерей – югары православие дине руханиларының (епископ, архиепископ, митрополит) гомуми исеме.] Тихон янына килде. Күрештеләр, ул, Тихон атакайның соравы буенча, үзе турында бик тәфсилләп, кемдер әйтмешли, энәсеннән җебенә хәтле сөйләп бирде. Аннары кая, нинди эшкә билгеләнүе турында кызыксынды.

Священник нигәдер архиепископ Тихон атакайга ошап бетмәде бугай, сүз эш мәсьәләсенә күчкәч, ул шактый озакка тынып калды.

– Белмим шул, нинди эш тәкъдим итәргә соң сиңа?.. – диде ул аннары, телгә килеп һәм кулы белән озын сакалын сыпырып. – Бу тирәдәге чиркәүләрдә дә буш урыннар юк…

– Бәлки, епархиянең үзендә табылыр? – Священник үзенең төссез күзләре белән архиепископның йөзенә текәлде. – Миңа, атакай, күбрәк вакытны миссионерлык белән шөгыльләнергә ирек бирә торган эш кирәк…

Епархия җитәкчесе бу кадәресен көтмәгән иде. «Кара син аның сөмсезлеген! – дип уйлап алды ул, моңа тагын бер мәртәбә инанырга теләгәндәй, каршында утырган Раевскийга күз ташлап. – Санкт-Петербургта хезмәт иткәч, үзен әллә кем дип саный бугай…»

– Без, христиан диненә хезмәт итүчеләр, бу эш белән барыбыз да шөгыльләнәбез, – диде Тихон. – Бу – барыбызның да изге бурычы.

– Нәкъ шулай, атакай! Нәкъ шулай, бик дөрес әйтәсең, – дип җанланып китте священник. Һәм, эшне озакка сузмас өчен, үзе алып кайткан указ турында хәтерләтеп алуны нәкъ менә шушы мизгелдә бик вакытлы вә урынлы дип санады. – Миңа патша кул куеп биргән указда да нәкъ менә шул турыда әйтелә, атакай. – Ул, ашыкмыйча гына, кулын кесәсенә тыкты да аннан бик яхшы итеп төрелгән указны тартып чыгарды. – Менә укып кара, атакай!

– Нәрсә бу? Нинди указ ул?!

– Укы, атакай, укы! Анда барысы да язылган…

Архиепископ РўРёС…РѕРЅ үзенә сузылган кәгазьне теләр-теләмәс кенә кулына алды РґР° укый башлады. РђРЅС‹ укыган саен, аның Р№У©Р·Рµ караңгылана барды. «Карале СЃРёРЅ аны, У™! Карап торырга СЋРє кына Р±У™РЅРґУ™ шикелле, хәтта озак еллар монастырь һавасын сулап ябыгып беткән монах РґРёРї белерсең. У? ТЇР·Рµ патша тикле патша РєСѓР» куйган исемле указ алуга ирешкән!В» – РґРёРї уйлап алды СѓР» эченнән, РЅРё өчендер ачуы килеп. Хәер, ачуы килүенең СЃУ™Р±У™Р±Рµ РґУ™ ачык: әле моңарчы аның янына мондый җитди кәгазь белән килгән кеше СЋРє РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ СѓР» ачуын РєТЇСЂСЃУ™С‚ТЇРЅРµТЈ ТЇР· файдасына түгеллеген РґУ™ яхшы аңлады. «Алла сакласын, аның РјРѕРЅРґР° РЅРёРЅРґРё максат белән җибәрелгәнен кем белгән? – РґРёРіУ™РЅ СѓР№ йөгереп СѓР·РґС‹ аның башыннан. – Бәлки, шымчылык итәргәдер? Сак булырга РєРёСЂУ™РєВ».

– Епархиянең үзендә, РґРёСЃРµТЈ, алайса? Барын бар бездә бер урын… – РґРёРґРµ архиепископ, бераз уйланып торганнан СЃРѕТЈ Т»У™Рј У©СЃС‚У™Рї РєСѓСЏСЂРіР° ашыкты: – У?РіУ™СЂ СЂРёР·Р° булсаң…

– Мин динебез юлындагы теләсә нинди эшкә дә риза, атакай.

– Ярар, ул чагында епархиянең казначее булып эшләрсең.

– Мин риза, атакай.

Бу җавап архиепископны канәгатьләндерде, Т»У™Рј СѓР» күңеленнән генә сөенеп С‚У™ РєСѓР№РґС‹. В«У?РіУ™СЂ РґУ™ РјУ™РіУ™СЂ акча яратуы, кулга чиста булмавы сизелә-РЅРёС‚У™ калса, Р°ТЈР° бернинди указ РґР° булышмаячак! – РґРёРї уйлады СѓР». – РЈР» чагында, киресенчә, Р±Сѓ указы Р°ТЈР° урыныннан РєРѕСЂС‹ калу гына түгел, каты Т—У™Р·Р° бирергә РґУ™ нигез булыр. Патша үзенең ышанычын Т—РёСЂРіУ™ салып таптаган Р±У™РЅРґУ™Р»У™СЂРЅРµ ничек җәзаларга икәнен яхшы белә! РњРѕРЅС‹ТЈ РґР° дар агачында чайкалуы СЏРёСЃУ™ утта кыздырылуы Р±РёРє мөмкин…»

Раевскийга яңа эше белән танышып, аның рәтенә төшенергә бер атна вакыт та җитте. Алай гына да түгел, ул элеккеге казначейның исәп-хисап кәгазьләрен бик үк тиешенчә алып бармаганлыгына да игътибар итте. Тик бу турыда ул архиепископка бер сүз дә әйтмәде, чөнки әләк йөртә торган гадәте юк иде. Аның эшкә бик тиз төшенүе хакында Тихон атакайга башкалар җиткерде.

Тагын бер атна үткәннән соң, хәзер дини дәрәҗәсе буенча иеромонах булган Алексий Раевский атакай янына үзе керде.

– Мин эшне кабул итеп алдым, атакай, инде синең рөхсәтең белән берәр авылга миссионерлык эше белән чыгып керер идем. Сиңа епархиядәге хәлләр таныш, кайсы тирәдән башларга киңәш итәрсең икән? – диде ул, хәл-әхвәл сорашканнан соң.

– У? СЏТЈР° эшең белән ныклап таныштыңмы СЃРѕТЈ?

Тихон атакай аның яңа эшенә бик тиз төшенүе турында белә иде инде, чөнки аңа аның турында: «Гаҗәеп зирәк күренә бу петербурглы!» – дигәннәр иде. Монда яңа казначей Алексийга бик тиз генә «Петербурглы» дигән кушамат та ябыштырып куйдылар.

– Таныштым, атакай. Анда бернинди авырлык та күрмим. Анлык кына белемем бар.

– Монысы яхшы. Эшеңне намус белән башкарырсың РґРёРї ышанам, иеромонах, – РґРёРґРµ архиепископ. – Динебезне тарату эшенә керешергә әзер булуың РґР° шатландыра. РњРёРЅ СЃРёТЈР° Р±Сѓ РёР·РіРµ эшне моннан утыз чакрым чамасы ераклыктагы Ярсуар авылыннан башларга С‚У™РєСЉРґРёРј РёС‚У™Рј. РљТЇРїС‚У™РЅРЅУ™РЅ чукындырылган керәшеннәр авылы СѓР», тик анда яшәүче РґТЇСЂС‚ гаилә, балалары белән егерме РґТЇСЂС‚ кеше, үзләренең мөселман диненнән безнең православие диненә РєТЇС‡У™СЂРіУ™ һаман аяк терәп каршы тора. Менә шуларны РґР° үзебезнең СЏРєРєР° аударсак, Р±Сѓ авыл тулысы белән христианлыкта булачак РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·. У?Р№Рµ, тулысы белән! Берочтан анда чиркәү салу мәсьәләсендә РґУ™ ТЇР· фикерләреңне җиткерерсең. РЈР» авыл әллә РЅРё Р·СѓСЂ түгел, чиркәү-С„У™Р»У™РЅ РєРёСЂУ™Рє булырмы РёРєУ™РЅ анда?

– Аңлашылды, атакай.

– Ярсуарга күрше Кәтиринкә авылы побы Тимофей атакай белән бар, башта шунда сугыл! Ул шул тирә халкын яхшы белә. Бу авылда үземнең дә булганым бар. Безнең дингә күчәргә теләмәгән гаиләләр алтау иде анда, тик, шөкер, былтыр шуларның икесе тавышсыз-тынсыз гына – төнлә, йорт-җирләрен калдырып! – каядыр китеп барганнар. Чиләбе өязенә үк диделәр бугай. Янәсе, анда урыс диненә керергә өндәп аптыратмыйлар. Беркатлы халык: кайда гына яшәсәләр дә, тора-бара барыбер безнең дингә керергә мәҗбүр булачакларын белергә дә, аңларга да теләмиләр! Кайдан килгән үҗәтлектер инде бу, һич тә аңлый алмыйм!

– У?Р№Рµ, татарлар белән СЌС€ РёС‚ТЇ авыр шул, атакай, Р±РёРє авыр. Үземнән беләм… Үзләрен РіРѕСЂСѓСЂ халык РґРёРї танытмакчы булалар.

– Олаучы белән кайсы вакытта юлга чыгуыгыз турында сөйләшеп куй! Алай да син анда бер атнадан артык булма, чөнки монда да эшләр бар бит.

– Р?СЃС‚У™ тотармын, атакай. РўРёРє әлегә минем бер соравым бар: чукынган кешеләр белән СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРЅРµ нәтиҗәлерәк оештыру өчен, Р±ТЇР»У™РєРєУ™ берәр РЅУ™СЂСЃУ™ каралганмы СЃРѕТЈ сездә?

– Шакмаклы шикәр бар, бераз алырсың. Мин кушты диярсең, – диде архиепископ. – Тик карап кына тот, басурманнарны бер дә файдасызга шикәр белән сыйлама!

Р?еромонах Алексий Раевский Кәтиринкә авылына кичкә таба гына килеп җитте Т»У™Рј тиз генә РїРѕРї Тимофей атакай өен СЌР·Р»У™Рї тапты. Башка йортлардан берние белән РґУ™ аерылмаган, шундый СѓРє салам түбәле, саламын Т—РёР»-давыллар очыртып алып китмәсен өчен, бастырык юанлыгындагы агачлар белән кара-каршы бастырып Р±У™Р№Р»У™РіУ™РЅ, бер почмагы Т—РёСЂРіУ™ РёТЈУ™ төшкән С‚У™Р±У™РЅУ™Рє кенә У©Р№. РђРЅС‹ТЈ алгы ягындагы бакчасының РёРЅРґРµ РєТЇРїРЅРµ РєТЇСЂРіУ™РЅ рәшәткәләренең кайсы сынык, кайсы черек, кайсы кубып төшкән. «Тимофей атакай дөньялыкны Р±РёРє кайгыртмый торган кеше, ахрысы, – РґРёРї уйлап алды иеромонах, аларга РєТЇР· ташлап, – шуларны РґР° рәтләп куймаган!В»

– Ходай Р±Сѓ йортка иминлек бирсен! – РґРёРґРµ Раевский, У©Р№РіУ™ кергәч. – Р?сәнлек-саулык сезгә!

Ләкин аның сәламен алучы да, аңа җавап бирүче дә күренмәде. Тик бераздан гына өйнең алгы өлешендәге уң яктагы почмактан кырык-кырык биш яшьләр чамасындагы хатын-кыз килеп чыкты. «Попның хатыны бугай», – дип уйлап алды иеромонах.

– Р?сәнлек-саулык сезгә, анакай! Ходай йортыгызга иминлек бирсен! – РґРёРї кабатлады Раевский Т»У™Рј почмактагы лампа тәресенә карап, чукынып алды. – РњРёТЈР° РїРѕРї Тимофей РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ.

– Яхшы теләкләрегез өчен рәхмәт, – диде поп хатыны һәм ничектер югалып, хәтта уңайсызланып калган шикелле тоелды. – Ни… ул ял итә…

Кинәт, шуны раслагандай, бик каты гырылдаган тавыш ишетелде.

– Уятырга кирәк, бик җитди йомышым бар.

– У? СЃРёРЅ кем буласың СЃРѕТЈ?

Поп хатынының бу соравына каршы ул бик кыска гына итеп үзенең кем булуы һәм нинди эш белән йөрүе турында әйтеп бирде.

– Батюшка әле РєТЇРїС‚У™РЅ түгел генә яткан РёРґРµ шул, – РґРёРґРµ хатын. Сизелеп тора: ирен Т»РёС‡ С‚У™ уятасы килми. – РЎРёРЅ юлдан килгән кеше, арыгансыңдыр, булмаса, ашап-эчеп ал РґР° бераз ятып СЏР» РёС‚! Р?СЂС‚У™ кичтән хәерлерәк, РґРёР»У™СЂ Р±РёС‚.

Ләкин Раевский җавап бирергә өлгермәде, түр яктагы сәкедән попның:

– Кем бар анда, анакай? – дигән тавышы ишетелде.

Хатыны шундук аның янына кереп китте. Бераздан, йонлы күкрәген кашый-кашый, ишек катына атлаучы поп үзе күренде. Уртача гәүдәле, таза, табак битле, озын гына сакаллы кеше иде ул.

– Хуш киләсең! Түргә уз! – диде ул, таза кулын Раевскийның сөяктәй ябык кулына төртеп. – Кем буласың? Ни йомыш?

Священник кыскача гына кем булуын, нинди йомыш белән йөрүен әйтеп бирде һәм сүзен:

– Узарга туры килә инде, атакай, чөнки төнгә каршы Ярсуарга юл алып булмас. Анда иртүк барырбыз. Рөхсәт итсәгез, сездә кунарга туры килер…

– У?лбәттә, әлбәттә. РќРёРЅРґРё СЃТЇР· булырга РјУ©РјРєРёРЅ! – РґРёРї, Тимофей нигәдер кабат иеромонахның кулын кысты. Аннан хатынына эндәште: – РЎРёРЅ анда кичке аш мәсьәләсен кара РёРЅРґРµ, Маланья!

Кабат күрешкән чагында, Раевскийның борынына поптан аңкып торган аракы исе килеп бәрелде, һәм ул ирексездән йөзен читкә борырга мәҗбүр булды. Батюшка Тимофей шактый ук салмыш иде. Ул, аның йөзен читкә боруын күреп, аңлатма бирергә кирәк дип тапты:

– Бүген чиркәүдә ике сабыйны чукындырдык. Аннан соң, билгеле инде, бу юанычлы вакыйганы бераз билгеләп үтәргә чакырдылар. Шунда катнашырга туры килде. Халыктан аерылып булмый, атакай! Алар арасында яшибез, алар белән эш итәбез бит!

Тегесе-монысы турында сөйләшә-сөйләшә, табынга утырулары булды, шунда Маланья анакай өстәлгә бер шешә аракы белән ике стакан китереп куйды.

– Йә атакай, очрашуыбыз хөрмәтенә берәрне күтәреп куйыйк, булмаса! Да хранит нас Бог, батюшка! – диде поп, стаканнарга аракы салып. – Да поможет нам Бог в нашем святом деле!

– Син эч, Тимофей атакай, ә мин бу нәрсәгә битараф, – диде Алексий, шешәгә күрсәтеп. – Мавыкмыйм.

– Безнең дин эчүгә каршы түгел бит. Чамасын белеп кенә эчкәндә, бернинди зыяны да юк.

– Мин аны гомеремдә дә эчеп карамадым, тартмый да. Син миңа карама, атакай, тик иртәгә иртән шакшы ис аңкып торырлык булмасын инде! Кешеләрдән уңайсыз булыр…

– У?лбәттә, әлбәттә! – РґРёРґРµ РїРѕРї Т»У™Рј стаканын кулына алып эчеп Т—РёР±У™СЂРґРµ. – Аңлыйм: РёСЂС‚У™РіУ™ безнең алда җитди СЌС€ тора! Дөресен генә әйткәндә, РјРёРЅ үзсүзле СѓР» татарлар белән очрашырга бер РґУ™ атлыгып тормыйм. Менә алар минем кайда утыра! – РџРѕРї – СѓР» сулагай РёРґРµ бугай – СЃСѓР» кулындагы кашыгын өстәлгә РєСѓР№РґС‹ РґР° кулы белән муены артына сугып алды. – РЈР» авылда, ачуым килмәгәе, кырык РјУ™СЂС‚У™Р±У™ булып, СѓР» ТЇТ—У™С‚ татарлар белән кырык тапкыр СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇ шаһиты булдым РёРЅРґРµ РјРёРЅ! Безнең ише җирле РїРѕРї кына түгел – искесе өстенә яңасын У©СЃС‚У™РіУ™РЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ исерә башлаган Тимофей кулын С‚ТЇС€У™РјРіУ™ таба күтәреп алды – Казаннан, епархиянең үзеннән килгән РёР·РіРµ җаннар РєТЇРїРјРµ үгетләп карады СѓР» татарларны! Юк! Т®Р· тугызлары тугыз! Менә СЃРёРЅ РґУ™ шулар аркасында азап чигеп йөрисең…

– Эшебез шул бит безнең.

– Анысы шулай да, тик, белмим, файдасы булырмы икән?..

Попның исерек килеш лыгырдавы иеромонахка һич тә ошамады. Шуңа күрә ул, ачуы килеп:

– Алдан фаразламыйк әле, атакай! – дип, буш сүзне туктатуны хуп күрде.

Алар икенче көнне иртүк Ярсуарга киттеләр. Ул биек булмаган таулар арасындагы үзәнлеккә, Мишә елгасының сул кушылдыгы Нырсы елгасы буена урнашкан, әллә ни зур булмаган авыл икән. Бер төн кунарга туры килгән урыс авылы Кәтиринкәдән беренче карашка ук йорт-җирләренең төзегрәк булуы белән күзгә ташлана. Бу исә әллә кайдан, монда тырыш, уңган халык яши, дип әйтеп тора иде.

Ярсуар урамына килеп керү белән, аларга урта яшьләрдәге бер ир-ат очрады.

– Р?сәнлек-саулыкмы, Фёдор? – РґРёРї күреште аның белән РїРѕРї, арбадан төшеп. – РќРё хәлләр бар? Т®Р· диннәренә РєРёСЂРµ кайтучы еретиклар[5 - Еретик – хөкем СЃУ©СЂРіУ™РЅ РґРёРЅРё догмаларга каршы килүче.] барлыгы сизелмиме?

– Юк, юк, атакай, сизелми дә, күренми дә! Чукынганнар арасында кире мөселман диненә кайтучылар юк бездә.

– У? теге татарлар ничек?

– Ничек булсын? Моңарчы ничек яшәгәннәр, хәзер дә шулай яши бирәләр: беркемгә дә тимиләр, беркемгә дә комачауламыйлар.

– Мөселман динен тоталармы?

– Аларда эшем юк, атакай: аларның – үз эшләре, минем – үз эшем. Табыну мәсьәләсендә дә шулай.

– Син нәрсә, Фёдор, минем белән кырлы-мырлы сөйләшәсең? – дип сорады поп ачу белән.

– Нишләп кырлы-мырлы сөйләшим ди? Аларга тыныч кына яшәргә ирек бирмәвегез, һаман борчып торуыгыз ачуны китерә башлады. Яшәсеннәр үзләренчә! Беркемгә дә зыяннары тими бит аларның. Бу юлы да аларны куркытырга килүегезме, атакай?

– Бар, юлыңда бул! Күп сөйләшәсең, – диде Тимофей, кире арбага утырып. – Алай да күз-колак бул әле син, Фёдор, үз диннәренә кайтучылар сизелмәсме?

– Мин беркайчан да шымчы булмадым, атакай, – дип, ир-ат үз юлы белән китеп барды.

– Кара син аны, ничек сөйләшә! Бер-берсен яклый алар: керәшене дә, татары да, – диде поп, арбага утыргач.

– Аларны ниндидер Р±ТЇР»У™Рє белән кызыксындырырга РєРёСЂУ™Рє. У?йтик, бераз акча С‚ТЇР»У™Рї булса РґР°, авылда бер ышанычлы кеше тоту Т»РёС‡ С‚У™ начар булмас РёРґРµ, минемчә.

– Белмим, ул акчаны кемгә генә бирәсе инде, атакай: чукынган өченме, әллә безнең дингә күчкәннән соң да, үз диннәрендә калган кешеләр турында хәбәр биргән шымчыларгамы? – дип, борын астыннан мыгырданып алды поп. – Йә, кайсыннан башлыйбыз?

– Мин аларның берсен дә белмим ич. Юл уңаенда кайсының өе беренче булып тора, шунысына керик.

Бераздан чиста итеп ышкыланган такталардан матур итеп ясалган капка янына килеп туктадылар. Арбадан төштеләр РґУ™ ишегалдына керделәр, РјРѕРЅРґР° абзар-куралар РґР° чиста РёРґРµ, Р±Сѓ йортта тәртипне яратучы чын С…СѓТ—Р° барлыгы лапас почмагына, бер Т—РёСЂРіУ™ СЃУ©СЏРї куйган СЃУ™РЅУ™Рє Т»У™Рј РєУ©СЂУ™РєР»У™СЂРґУ™РЅ, чиста итеп себерелгән ишегалдыннан СѓРє күренеп тора. РЁСѓР» минутта лапастан Р№РѕСЂС‚ хуҗасы – С‚У™Р±У™РЅУ™РіСЂУ™Рє буйлы, каратутлы какча йөзле, кырык-кырык Р±РёС€ яшьләр чамасындагы РёСЂ-ат – ТЇР·Рµ килеп чыкты. Р?РЅРґРµ Р°ТЈР° таныш булган күрше авыл РїРѕР±С‹ янында аныкы шикелле ТЇРє озын кафтан РєРёРіУ™РЅ СЏС‚ кешене РєТЇСЂРіУ™С‡, СѓР» ничектер югалып калгандай булды.

– Нихәл, Шакир, сау-сәламәт кенә йөрисеңме? – дип елмайды аңа Тимофей, күрешергә кулын сузып.

– Аллага шөкер, әлегә РёСЃУ™РЅ-сау, – РґРёРґРµ С…СѓТ—Р°, ишеккә күрсәтеп. – У?йдәгез, У©Р№РіУ™ узыгыз! РќРё йомыш белән йөреш?

Аның бу соравына җавап биреп тормыйча, аның артыннан ияреп өйгә керделәр. Анда да чисталык күзгә ташланды. Утырыштылар.

– Менә нәрсә, Шакир, – дип сүз башлады иеромонах Алексий йомшак тавыш белән. – Миңа аңлатуларынча, хәзерге көндә керәшен авылы дип йөртелгән шушы авылыгызда дүрт гаилә, шул исәптән синеке дә, мөселман динендә кала бирә, димәк, патшабыз Бөек Пётр сагындагы христиан динен танымый булып чыга. Бу исә патша галиҗәнапларының башка диндәге кешеләрне православиегә күчерү турындагы указына каршы килә…

– Ләкин анда, белүемчә, беркемне дә христиан диненә көчләп кертергә диелмәгән бугай? – дип бүлдерде аны Шакир. – Тели икән – сезнең динне кабул итә, теләми икән – үз динендә кала.

– Дөрес, Р±РёРє дөрес! – РґРёРґРµ Раевский. – РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ СЃРёРЅРµ көчләүче СЋРє та Р±РёС‚! Белүемчә, РєТЇРїРјРµ вакыт СЃРёТЈР° Р СѓСЃРёСЏРґУ™ христиан диненең РёТЈ дөрес, РёТЈ РёР·РіРµ, РёТЈ ышанычлы РґРёРЅ икәнен аңлатып кына РєРёР»У™Р»У™СЂ. Димәк, СЃРёРЅРµТЈ шуны аңларлык акылыңа ышаналар. У?РіУ™СЂ РґУ™ РјУ™РіУ™СЂ көчләп кертергә РєРёСЂУ™Рє булса, РёРЅРґРµ СЃРёРЅРµТЈ гаилә, РєТЇРїС‚У™РЅ чукындырылып, дөрес РґРёРЅ белән СЏС€У™РіУ™РЅ булыр РёРґРµ. Алай эшләмибез Р±РёС‚, ТЇР·РµТЈ күреп торасың! Шунысы РґР° РєТЇР· алдында: безнең РґРёРЅРЅРµ кабул иткән авылдашларыгыз берни РґУ™ югалтмады! ТєРёС‡ аңламыйм, нишләп алардан калышыргадыр?!

– Һәркемнең үз башы, үз иреге, теләге бар. Башкалар күчкән икән, бу – аларның үз эше, күчәргә теләмим икән, монысы – минем һәм гаиләмнең шәхси эше.

– Үзең уйлап кара, соңгы вакытта Бөек Пётр патшабыз христиан диненә күчкән кешеләргә нинди ташламалар бүләк итте! – дип, сүзгә моңарчы өстәл янында дәшми генә утырган поп Тимофей кушылды һәм берәм-берәм бармакларын бөкли-бөкли санап китте: алар өч ел салым түләүдән, рекрутлыктан, булган бурычын түләүдән, ә җинаять кылганнар төрмәдән азат ителәләр. Күрдеңме, никадәр изгелек каралган андыйларга! Уйла, Шакир, уйла! Аннары үкенергә туры килмәгәе… Синең дә малайларың үсеп килә бит, ә? Ничәү алар синдә?

– Р?РєУ™ТЇ. Берсе – СѓРЅ, икенчесе – тугыз яшьтә. Р?кесе – кыз балалар…

– Менә күрәсеңме, димәк, ике малаең рекрут булачак!

– Алар үсеп рекрут булганчы әле-е-е! – дип сузды өй хуҗасы.

– Алай димә! Вакыт дигәнең су шикелле ага ул! Сизми дә калырсың, рекрут яшенә җитеп, аерылышыр көн килгәнен! – диде иеромонах Раевский. – Үзең турында уйларга теләмисең икән, актыгында балаларың турында уйла!

– У?РЅРёСЃРµ, С‡У™РµТЈРЅРµ чыгар РёРЅРґРµ СЃРёРЅ юлдан килгән кешеләргә! – РґРёРї дәште Шакир йомшак тавыш белән, У©Р№РЅРµТЈ эчке ягына таба борылып.

– Хәзер, әтисе, хәзер, чәем әзер инде.

Чыннан РґР°, аның әмерен генә көткән бугай, хуҗаның ТЇР· яше чамасындагы хатыны Сәлимә башта өстәлгә җырлап кайнап торган Т—РёР· самавырын, бер С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє РёРїРё, аннары чуенда пешерелгән тары боткасы, РєРёСЂУ™Рє була калса РґРёРї, кечкенә генә савыт белән тоз, аннары С‡У™Р№ чынаяклары белән стаканнар китереп РєСѓР№РґС‹ РґР° тагын өйләренең икенче ягына чыгып китте. РЁСѓРЅРґСѓРє, ТЇР·Рµ суккан РёРєРµ тастымал тотып, яңадан керде Т»У™Рј аларны кунаклар алдына РєСѓР№РґС‹. У? алар РёСЃУ™, аның РЅРё өчен куелганын аңлап бетермичә, Р°ТЈР° кулларын сөртергә тотынды.

– Йәгез, кунаклар, Ходай биргән ризыктан авыз итегез! Сез юлдан килгән кешеләр, минем кунакларым. Бары – алда, гаеп итмәссез, – диде Шакир һәм тегеләр кая куярга белмәгән тастымалларын, алып, аларның тезләренә җәеп салды.

Чәй эчәр алдыннан, өстәлдә баллы нәрсә юклыгын абайлаган иеромонах, үзенең ситсы сумкасыннан зур бер баш шакмаклы шикәр чыгарып өстәлгә куйды да:

– Моны ватарга берәр нәрсә юктыр? – дип сорады.

Хуҗа, урыныннан торып, кеп-кечкенә генә чүкеч белән тимерче кулы белән ясалган пычак алып килеп, аларны аның кулына тоттырды.

– Үзең ватып куй! – диде Раевский, пычакны кире аңа сузып.

– Юк, сезнең шикәр, үзегез ватыгыз, үзегез эчегез! – булды җавап. – Без шикәрсез генә ияләнгән…

– Күчтәнәчтән йөз чөерү мөселманнар дине буенча да яхшы гамәлдән саналмый бугай бит? – диде шикәрне вак кисәкләргә ваткалау эшен үз кулына алган Тимофей. – Казан тикле Казаннан өстәлегезгә килеп төшкән күчтәнәчтән баш тарту кунакка якты йөз күрсәтмәү була бит, Шакир!

– Анысы шулай шул. Ярар, сыегыз өчен рәхмәт инде ул чагында… – дип, Шакир да чәйне, үзенең бераз алгарак чыгып торган тешләре белән вак итеп китеп-китеп алып, шикәр белән эчте.

– Сыегыз өчен Р·СѓСЂ СЂУ™С…РјУ™С‚, – РґРёРґРµ иеромонах Раевский, урыныннан торып Т»У™Рј гадәте буенча, кайда икәнлеген онытып бугай, чукынып алу өчен лампа тәресен СЌР·Р»У™Рї, У©Р№РЅРµТЈ алгы ягындагы почмагына РєТЇР· төшереп алды. РўРёРє анда теләгән нәрсәсен РєТЇСЂРјУ™РіУ™С‡, исенә килеп, РјРѕРЅРґР°, мөселман өендә, РјРѕРЅС‹ эшләүнең ярамас гамәл икәнен төшенеп, чукыну уеннан РєРёСЂРµ кайтты. – Менә шулай, Шакир, уйла Т»У™Рј уйлан! У?РіУ™СЂ күңел биреп, балаларың киләчәген РґУ™ РёСЃС‚У™ тотып уйлансаң, һичшиксез, безнең РґРёРЅРЅРµ кабул РёС‚У™С‡У™РєСЃРµТЈ! РўРёСЂУ™-СЏРіС‹ТЈР°, тормышыңа РєТЇР· сал, СЃРёРЅРµ РЅРёРЅРґРё җиңеллекләр РєУ©С‚У™! У?РіУ™СЂ РґУ™ мулла булсаң, РјРёРЅ СЃРёРЅРµ беркадәр аңлаган РґР° булыр идем. Р›У™РєРёРЅ СЃРёРЅ мулла түгел. Белмим, өегезгә керергә торган шундый ташламалардан РЅРёРіУ™ файдаланып калмаскадыр?

– У? намус белән нишләргә? – РґРёРї, крәстиән Шакир үзенең шомырттай кара РєТЇР·Р»У™СЂРµ белән аның йөзенә төбәлде. – Шушы РґРёРЅ белән СЏС€У™РіУ™РЅ У™Р±Рё-бабаларым СЂСѓС…С‹, шул РґРёРЅРЅРµ РјРёТЈР° РєТЇРєСЂУ™Рє сөте белән сеңдергән әнием, РјРёТЈР° РёР·РіРµ догалар өйрәткән әтием, бабамнар каршында динебезгә хыянәт иткән намусым белән ничек СЏС€У™СЂРіУ™ СЃРѕТЈ аннары Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏРґР°?!

– У?ти-У™РЅРёРµТЈ, У™Р±Рё-бабаларың РёСЃУ™РЅ түгелләрдер Р±РёС‚ РёРЅРґРµ?

– Үзләре исән булмаса, рухлары исән! – диде Шакир, өстәлдәге ипи өстенә тастымал ябып. – Рухлары исән! Менә монда аларның рухлары… – дип, ул кулы белән күкрәгенең йөрәк турысына суккалап алды.

– Үлгәннәр рухы белән генә яшәп булмый бу дөньяда… – Монысын поп Тимофей кыстырып куйды.

– У? без СЏС€У™СЂРіУ™ тырышабыз. У?Р№С‚У™ алмыйм, сездә бардырмы Р±Сѓ, әллә юктырмы, У™ бездә бар: мөселман кеше үзенең Т—РёРґРµ бабасын белергә тиеш! ТєУ™СЂ мөселман! Менә шулай, атакайлар… Шундый эшләр…

– Тагын менә РЅУ™СЂСЃУ™, Шакир: тиздән Р±Сѓ авылда чиркәү салыначак. РЈР» чагында Ярсуарны саф христиан динендәге, СЏРіСЉРЅРё башка РґРёРЅ кешеләреннән азат авыл итеп калдыру РјУ™СЃСЊУ™Р»У™СЃРµ килеп баса. Димәк?.. – Р?еромонах, үзенең Р±Сѓ сүзләрен ничек кабул итүен белү өчен, Шакирның йөзенә текәлде. – Димәк, телисезме, СЋРєРјС‹, мөселман динендәге РґТЇСЂС‚ гаилә башка авылга күчерелергә тиеш була. РњУ™Т—Р±ТЇСЂРё рәвештә! Уйланыр РЅУ™СЂСЃУ™ бар РјРѕРЅРґР°! Кыскасы, эшне тыныч кына С…У™Р» РёС‚ТЇ турындагы карарга РєРёР»ТЇРіУ™ ТЇРє, Тимофей атакайга С…У™Р±У™СЂ РёС‚У™СЂСЃРµТЈ. РЁСѓРЅРґР° без, тиз генә СЏСЂРґУ™Рј кулы сузып, беркемгә РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјУ™РіУ™РЅ үҗәтлегең аркасында алда ТЇР·РµТЈРЅРµ Т»У™Рј гаиләңне РєУ©С‚У™ торган Р±РёРє РєТЇРї бәла-казалардан коткара алырбыз. Хәзергә С…СѓС€! Озакка аерылышмабыз РґРёРї уйлыйм.

– Хушыгыз! – Шунда Шакир өстәл өстендә калган шикәрне күреп алды да аны, тиз генә чүпрәккә төреп, иеромонахка сузды. – Ал, батюшка, ал!

– Юк, юк, кирәкми, сезгә күчтәнәч ул! – дип, кулларын селкеде Раевский.

– Рәхмәт, сыйландым. У? калганын ТЇР·РµТЈ белән алып РєРёС‚! – РґРёРґРµ Шакир Т»У™Рј шикәрне иеромонахның кесәсенә салды. – Безгә кешенеке РєРёСЂУ™РєРјРё.

– Бигрәк кызык кеше икән син! – диде священник, башын чайкап.

– Аллаһ ничек яралткан, шулай инде…

Христиан дине әһелләре, Шакирның бу сүзләренә каршы берни дә әйтмичә, мыштым гына чыгып китәргә ашыктылар.

Алар ул көнне тагын әле һаман мөселман динендә кала биргән теге өч гаиләдә дә булдылар. Алар белән әңгәмә вакытында да Шакирга әйткән шул ук үгет-нәсыйхәт, шул ук янау һәм куркыту сүзләре әйтелде. Тик аларның нәтиҗәләре дә Шакир өендәге шикелле тәмамланды: ул өч гаилә дә, ике попның – берсе, эшләрен калдырып, Казаннан тикле килгән! – бик зур ташламалар вәгъдә итүләренә, үгетләүләренә, аннары, түземлекләре төкәнгәч, куркытуларына һәм янауларына карамастан, берничек тә христиан диненә күчәргә теләмәде.

– Булса да булыр икән шулкадәрле үҗәт кешеләр! – дип, башын чайкады иеромонах, кире Кәтиринкәгә кайтып барганда, шактый озакка сузылган тынлыкны бозып.

Чыннан да, алар үзләре үгетләргә килгән соңгы, дүртенче өйдән чыкканнан бирле, икесе дә үз уйларына бирелеп бугай, арбада сүзсез генә тирбәлеп кайтып киләләр иде, чөнки бу уңышсыз сәфәрләреннән соң икесенең дә кәефе бик тә начар иде. Мондый ук ныклыкны көтмәгән иде Раевский. Дөрес, бер-ике әңгәмә белән генә кешеләрнең үз диннәренә булган инануларын какшатып, рухларын сындырып булмаслыгын белә ул. Ләкин бу үҗәт гаиләләр белән бүгенге сөйләшүләре беренче генә түгел ләбаса: моңарчы да кырыкмаса-кырык тапкырлар үгетләгәннәр бит инде аларны! Бу юлы икесе үгетли торып та, аларга әйткән сүзләре бернинди яхшы нәтиҗә дә бирмәде булып чыкты.

«Бу поп дөрес фаразлаган икән, – дип куйды Раевский эченнән арбада сүзсез генә утырган Тимофей хакында. – Димәк, яхшы белә ул татарларның мондый ныклыгын!»

– Үҗәт түгел алар, атакай, аларның ТЇР· диннәренә ышанычлары нык! Менә кайда ята РјРѕРЅС‹ТЈ СЃУ™Р±У™Р±Рµ! – РґРёРї, ниһаять, РїРѕРї Тимофей РґР° телгә килде. – Р?нанулары нык!

– Мин дә шуны әйтәм бит инде, – диде иеромонах төрпә генә.

У?йтерсең уңышсыз чыккан бүгенге сәфәрләрендә СѓР» гаепле, хәзерге халәттә аның РЅРё өчендер РїРѕРїРєР° ачуы РєРёР»У™ РёРґРµ. – Р?нанулары нык булмаса, шулхәтле ТЇТ—У™С‚ булмаслар иде…

– Менә шул-шул, – диде бу турыдагы сүзне дәвам итәргә теләмәгән поп.

– Чирмеш, чуваш, СѓРґРјСѓСЂС‚, РјРѕСЂРґРІР° милләтеннән булганнар белән СЌС€ РёС‚ТЇРµ РєТЇРїРєУ™ җиңелрәк РёРґРµ, – РґРёРї РєСѓР№РґС‹ бераздан әле һаман бүгенге хәлдән мантып җитмәгән атакай Раевский. – Заманында әти белән алар авылларына бер барганда РґР° берничә кешене безнең РґРёРЅРіУ™ РєТЇС‡У™СЂРіУ™ күндереп, елгаларында У©С‡ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ чумдырып, чукындыру белән ныгытып кайта идек! У? татарлар белән авыр. У?Р№Рµ, авыр болар белән…

– Син әйткән халыклар – РјУ™Т—ТЇСЃРёР»У™СЂ: алар Аллага түгел, Р№У™ кояшка, Р№У™ айга, Р№У™ тагын шуның ише башка РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРіУ™ табыналар. У? болар – Аллаһка! Пәйгамбәрләре РњУ©С…У™РјРјУ™РґРєУ™! Җитмәсә, Р±Сѓ РґРёРЅ аларга моннан РЅРёС‡У™ Р№У©Р· еллар элек ТЇРє килеп кергән! Менә шуңа күрә… – Тимофей, болай РґР° аңлашыла Р±РёС‚ РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, сүзен дәвам итмичә туктап калды.

Попның бу сүзләре аның кайчандыр әтисе белән бергә башкарган миссионерлык гамәлләрен кечерәйтеп, ансат эш итеп күрсәтү кебегрәк тоелды бугай, иеромонах, ачуы килеп:

– У?йткәч С‚У™, алар РґР° безне, христиан диненә РєТЇС‡У™СЂРіУ™ телибез РґРёРї, ашкынып көтеп тормыйлар РёРґРµ! – РґРёРґРµ. – Үгетләргә, РёТЈ дөресе РєРѕСЏС€ белән айга түгел, Богка табыну икәненә озак кына ышандырырга туры РєРёР»У™ РёРґРµ.

– Ярар, Алексий атакай, кайгырма! – РґРёРґРµ РїРѕРї РјРѕТЈР° каршы. – Оныт Р±Сѓ турыда! Бүген күчмәсәләр – РёСЂС‚У™РіУ™, быел күчмәсәләр – икенче елда, икенче елда РґР° күчмәсәләр, башка вакытта РєТЇС‡У™СЂР»У™СЂ. Барыбер чукынырлар Т»У™Рј, РёСЂС‚У™РјРµ-СЃРѕТЈРјС‹, тора-бара барыбер безнең РґРёРЅРґУ™ булырлар! РЎРёРЅ Р±Сѓ авылның башка кешеләре христианлыкка бер елда гына күчкәннәр РґРёРї беләсеңме әллә? Юк, атакай, Р±Сѓ СЌС€ Явыз Р?ван заманында СѓРє башланган булган! Димәк, гасырлар РєРёСЂУ™Рє булган Р±Сѓ эшкә, гасырлар! У?Р№РґУ™, бетерик Р±Сѓ турыда! Бүген безнең чиркәүдә кичке гыйбадәт кылу турында гына уйла! Мәхәлләбез кешеләренең хәтерендә онытылмаслык булып калсын СѓР»! Дөресен генә әйткәндә, РёРЅРґРµ РјРёРЅ аларны, бәлки, туйдырып та бетергәнмендер. У? РјРѕРЅРґР° – Казан епархиясеннән тикле килгән священник!

Чыннан да, поп Тимофей бик үтенеп сорагач, Алексий атакай, гәрчә монда тагын бер төнгә һич каласы килмәсә дә, Кәтиринкә чиркәвендә бүген кичке гыйбадәтне үткәрергә ризалашмый булдыра алмады.

– Аның нәрсәсен уйлыйсың? – диде Раевский. – Беренче генә мәртәбә мени?!

– Ярар, ярар, үзеңә шулай ышанасың икән, барысы да яхшы булыр.




Көтелгән указ


1718 елда Пётр I, «для лучшего впредь управления мнится быть СѓРґРѕР±РЅРѕ РґСѓС…РѕРІРЅРѕР№ коллегии» РґРёРіУ™РЅ фикер белдереп, ТЇР·Рµ РґРёРЅ өлкәсендә Р±РёРє тирән белемле РґРёРї санаган, С…У©СЂРјУ™С‚ иткән РџСЃРєРѕРІ епискобы Феофан Прокоповичка булачак шул коллегия уставын С‚У©Р·ТЇРЅРµ тапшырганнан СЃРѕТЈ РєТЇРї С‚У™ үтмәде, СѓР» әзер булды. 1720 елда Духовный Регламент РґРёРї аталган Р±Сѓ документны дәрәҗәле монастырь архиерейлары Т»У™Рј архимандритлары тарафыннан имзалау чарасы үткәрелде. Р?ТЈ СЃРѕТЈРіС‹ кеше булып, анда РґР° теләмичә генә, Р°ТЈР° Экзарх митрополит Стефан РєСѓР» РєСѓР№РґС‹. 1721 елда, үзен император РґРёРї игълан иткән Пётр I реформасы буенча, моңарчы барча РґРёРЅРё эшләр белән шөгыльләнеп килгән Патриарх идарәсе бетерелеп, аның урынына Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґ[6 - Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґ – СЂСѓСЃ православие чиркәвенең югары коллегиаль органы.] төзелде, Т»У™Рј СѓР» 1721 елның 14 февралендә СЂУ™СЃРјРё рәвештә ачылды. Шулай итеп, чиркәү дәүләткә буйсындырылды. РђРЅС‹ТЈ карамагына фәкать чиркәүгә кагылышлы эшләр (чиркәү догмаларын аңлату, чиркәү йола, гореф-гадәтләре Т»У™Рј гыйбадәт-догалары турында карарлар чыгару); чиркәү хакимияте Т»У™Рј хуҗалык эшләре идарәсе (чиркәүнең вазифаи затларын эшкә алу Т»У™Рј эштән Т—РёР±У™СЂТЇ, чиркәү милке белән идарә РёС‚ТЇ); полиция характерындагы эшләр (еретиклар Т»У™Рј раскольниклар белән РєУ©СЂУ™С€, чиркәү С‚У©СЂРјУ™СЃРµ белән җитәкчелек, чиркәү цензурасы); рухани затларга карата СЃСѓРґ эшләре беркетелә. РЎРёРЅРѕРґ шулай СѓРє гаилә хокукына караган кайбер башка РјУ™СЃСЊУ™Р»У™Р»У™СЂ буенча РґР° (туганнар белән никах, аерылышу турындагы эшләр) югары орган булып саналды. РђРЅС‹ТЈ әгъзалары император тарафыннан югары рухани затлардан билгеләп куела торган булды. РђРЅС‹ТЈ эшчәнлеген РєТЇР·У™С‚ТЇ С…У™СЂР±Рё СЏРёСЃУ™ аксөяк граждан затыннан булган обер-РїСЂРѕРєСѓСЂРѕСЂРіР° Р№У©РєР»У™РЅРґРµ.

Р?еромонах Алексий Раевский, РґУ™ТЇР»У™С‚ Т»У™Рј православие РґРёРЅРµ руханилары, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ РјРѕТЈР° бөтен күңеле белән инанган ТЇР·Рµ РґУ™, РёР·РіРµ СЌС€ РґРёРї санаган Казан епархиясендәге беренче миссионерлык адымы – Ярсуар авылына сәяхәте – уңышсыз чыкса РґР°, Т»РёС‡ С‚У™ күңелен төшермәде, киресенчә, РґУ™ТЇР»У™С‚ өчен Р±РёРє С‚У™ әһәмиятле СЌС€ башкарырга алынуына ышанычы арта гына барды. РђРЅС‹ТЈ Т—РёТЈ сызганып эшләве аркасында, үзен Казан епархиясенә кайтару турындагы указны ТЇС‚У™ТЇ йөзеннән, Р±Сѓ елларда аның тарафыннан У©С‡ РјРµТЈРЅУ™РЅ артык кеше христиан диненә күчте Т»У™Рј чукындырылды. РЈР» СЏТЈР° төзелгән РЎРёРЅРѕРґРєР° РґР° Р·СѓСЂ өметләр баглый РёРґРµ.

Өстәвенә РЎРёРЅРѕРґ, император Пётр II үлгәннән СЃРѕТЈ тәхеткә утырган патша РђРЅРЅР° Р?вановна исеменнән, 1730 елның 17 мартында православие динен саклау Т»У™Рј урыс булмаган башка халыклар арасында христиан динен тарату турында манифест игълан итте. Бу вакыйга, РіУ™СЂС‡У™ РјРѕРЅРґР° бернинди яңалык булмыйча, СѓР» бары тик СЏТЈР° патшаның Явыз Р?ван башлаган, Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРµ, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ Бөек Пётр тарафыннан РґР° дәвам ителгән башка РґРёРЅРґУ™РіРµ халыкларны урыслаштыру сәясәтенә ТЇР· мөнәсәбәтен РєТЇСЂСЃУ™С‚ТЇ генә икәнен аңлатса РґР°, манифест Р±Сѓ өлкәдә РєТЇРї кенә С‚У™РєСЉРґРёРјРЅУ™СЂ тууга этәргеч Р±РёСЂРґРµ. Андый СЏТЈР° С‚У™РєСЉРґРёРјРЅУ™СЂ иеромонах Раевскийда РґР° туды. Хәер, СѓР» аларны РєТЇРїС‚У™РЅРЅУ™РЅ башында Р№У©СЂС‚У™ РёРґРµ РёРЅРґРµ. РЈР» СЃРѕТЈРіС‹ елларда Казан епархиясендә алып барылган миссионерлык эшчәнлеге турында Р±У™Р№РЅУ™-Р±У™Р№РЅУ™ СЃУ©Р№Р»У™Рї Т»У™Рј РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ Р±Сѓ РёР·РіРµ РІУ™ Р±РёРє С‚У™ әһәмиятле эшне җанландыру, тизләтү өчен РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ эшләргә кирәклеге турында үзенең 1719 елда Патриарх идарәсендә очрашкан вакытта СѓРє, епископ Афанасий атакайга җиткергән тәкъдимнәрен РґУ™ язып, РЎРёРЅРѕРґРєР° хат юллады. Хәзерге РєУ©РЅРґУ™ Р±Сѓ атакайның Синодта эшләвен белгән священник СѓР» очрашулары турында хәтерләтеп РєРёС‚ТЇРЅРµ РґУ™ урынлы РґРёРї санады. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, башка халыкларны чукындыру сәясәтен РґУ™ТЇР»У™С‚ белән кулга-РєСѓР» тотышып алып барган Т»У™Рј аның С‚У™РєСЉРґРёРјРЅУ™СЂРµ даими рәвештә Р±Сѓ эшнең нәтиҗәлелеген РєТЇС‚У™СЂТЇ турында уйланган РЎРёРЅРѕРґ хезмәткәрләре күңеленә Р±РёРє С‚У™ С…СѓС€ килде бугай, РЎРёРЅРѕРґ 1731 елның 23 августында С‚У©Рї нигезен Раевский С‚У™РєСЉРґРёРјРЅУ™СЂРµ тәшкил иткән указ чыгарды. РЈР» указ Р?дел – Урал арасында СЏС€У™РіУ™РЅ урыс булмаган халыкларны, Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ мөселман татарларны, христиан диненә тарту юнәлешендә Т»У™Рј юлында СЏТЈР° этәргеч булып тора РґРёРї бәяләнергә хаклы РёРґРµ.

Ничек кенә әле! Указ епархиягә килеп төшкәч, монда казначей булып эшләүче иеромонах Алексий Раевский, аның эчтәлегенә ышанмыйча, хәтта тораташтай катып калды. Шулай булмыйча соң! Чөнки бу указда аның Синодка язган мөрәҗәгатендәге уйлары һәм тәкъдимнәре тулысы белән урын алган лабаса! Шушы указ нигезендә, Зөя шәһәренең Богородицк монастыре архимандриты Гавриил Владимир шәһәрендәге Рождественский монастырена күчерелеп, Казан епархиясе казначее иеромонах Алексий Раевскийга архимандрит дигән дәрәҗәле рухани исем бирелеп, ул аның урынына монастырь җитәкчесе итеп куелырга һәм аның мондагы төп вазифасы башка диндәге халыкларны чукындыруны оештыру һәм алар белән идарә итү саналырга тиеш иде. Алексий атакайга шулай ук эзлекле рәвештә иноверецларны изге православие диненә өндәү, христиан диненә күчәргә теләк белдергәннәрне чукындырып, шушы диндә ныгыту, аларга христиан дине тәртипләрен өйрәтү, күчкәннәрнең тормышларын, православие йолаларын ничек үтәүләрен, чиркәүләргә йөрү-йөрмәүләрен күзәтеп тору бурычы да йөкләнелде. Шушы изге гамәлләр йөкләнгән Зөя шәһәрендәге Богородицк монастыре монахларына, хезмәтчеләренә, аңа караган крестьяннарга миссионерлык эшеннән башка бернинди вазифалар йөкләмәскә, монастырь башлыгы Алексий Раевскийны да башка чиркәүләрдә гыйбадәт кылырга билгеләмәскә боерылды. Алай гына да түгел, киләчәктә бу изге эштә бернинди аңлашылмаган нәрсәләр һәм кыенлыклар килеп чыкмасын өчен, Зөянең бу монастыре турыдан-туры Санкт-Петербургка – Синодка буйсындырылды, ә бу вакыттагы Казан епархиясе башлыгы архиепископ Тихон монастырь белән җитәкчелектән азат ителде.

Указның тагын бер Р±РёРє С‚У™ РјУ©Т»РёРј яңалыгы шунда РёРґРµ: аның нигезендә Р?дел Т»У™Рј Урал арасындагы халыкларны чукындыру үзәгенә әйләнергә тиешле Богородицк монастыре каршында, чукындыру тарихында беренче адым буларак, «Яңа керәшен эшләре» конторасы оештырылды Т»У™Рј монастырь башлыгы архимандрит Алексий атакай бер ТЇРє вакытта аның беренче җитәкчесе итеп С‚У™ билгеләнде! Р“У™СЂС‡У™ РЎРёРЅРѕРґРєР° ТЇР· тәкъдимнәрен юллаган булса РґР°, Р±Сѓ кадәресен СѓР» ТЇР·Рµ РґУ™ көтмәгән РёРґРµ, әлбәттә. Указ белән танышканнан СЃРѕТЈ, аның башта шулай тораташтай катып калуы РіР°Т—У™Рї С‚У™ түгел РёРґРµ.

Башка диндәге мөселманнар һәм мәҗүсиләр арасында миссионерлык эшен югары дәрәҗәдә оештыру өчен, указда Казан епархиясе, гадәттә, татарлар әрхәрәй йорты дип йөрткән архиерей йорты керемнәреннән Яңа керәшен конторасына елына 636 сум акча бүлеп бирү каралган. Башка елларда бу изге эшне башкару өчен бирелми калган 2573 сум 78 тиен акчаны да кичектермичә түләргә боерылган иде. Алексий Раевскийга контораны җитәкләгән өчен бирелгән акчалардан елына 200 сум күләмендә хезмәт хакы билгеләнде.

Раевскийның РєТЇРїС‚У™РЅ уенда йөрткән хыяллары тормышка ашты: ниһаять, моннан СЃРѕТЈ бары тик миссионерлык эше белән генә шөгыльләнергә тиешле махсус оешма барлыкка килде! Дөрес, ТЇР·Рµ өчен көтмәгәндә генә РїУ™Р№РґР° булган Т»У™Рј моңарчы, РіУ™СЂС‡У™ миссионерлык эшен Р±РёРє теләп, бөтен күңелен биреп башкарса РґР°, епархиядә барыбер гап-гади казначей гына саналып Р№У©СЂРіУ™РЅ иеромонахны РєРёРЅУ™С‚ кенә архимандрит дәрәҗәсенә Т»У™Рј монастырь җитәкчесе итеп РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ указ Казан епархиясе башлыгы РўРёС…РѕРЅ атакайның РјРёРЅ-минлегенә, горурлыгына тими калмады, әлбәттә. Р­С€ бер РґУ™ көтмәгәндә генә моңарчы гап-гади казначей булып эшләгән, кемдер әйтмешли, әле РјРѕРЅРґР° исеме РґУ™ билгеле булмаган иеромонахның РєРёРЅУ™С‚ кенә шундый дәрәҗәле вазифага билгеләнүендә РґУ™ түгел, аны РёТЈ рәнҗеткәне – РјРѕТЈР° хәтле гомер-гомергә! – епархия карамагында булган Богородицк монастыреның аның кулыннан тартып алынуы, турыдан-туры Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґРєР° буйсындырылуы РёРґРµ. Димәк, әле РєТЇРїС‚У™РЅ түгел генә аның бүлмәсенә билен бөгеп кенә кергән Р±Сѓ Раевский хәзер Р°ТЈР° буйсынмый?! Р­С€ анда гына РґР° түгел: монастырь белән хәзер генә төзелгән контора тирәсендә РЅРёРЅРґРё Р·СѓСЂ акчалар У™Р№Р»У™РЅУ™С‡У™Рє Р±РёС‚!

У?Р№, кызык та РёРЅРґРµ Р±Сѓ язмыш РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™! Кайчак көтелмәгән генә түгел, хәтта СѓР№РіР° РґР° килмәслек мөгезләр чыгарып РєСѓСЏ, валлаһи!

«Ничек шулай килеп чыкты СЃРѕТЈ әле Р±Сѓ?! – РґРёРї РіР°Т—У™РїР»У™РЅРґРµ архиепископ РўРёС…РѕРЅ үзалдына. – У?ллә СЃРѕТЈ беренче карашка Р±РёРє С‚У™ тыйнак күренгән Р±Сѓ казначей яшерен генә безнең эшләр турында У©СЃРєУ™ шымчылык итеп ятканмы? РўРёРє торганда гына язылмагандыр Р±РёС‚ РёРЅРґРµ аны гап-гади казначейлыктан РєТЇРєРєУ™ С‡У©Р№РіУ™РЅ Р±Сѓ указ?! Ярар, ниндидер СЃУ™Р±У™Рї белән, кем белә, бәлки, СѓР», Санкт-Петербургта флотта священник булып хезмәт иткән чакта, югары дәрәҗәле руханилар белән якынайган булгандыр? РђРЅС‹ монастырь җитәкчесе итеп билгеләсеннәр РґУ™ РґРё, тик РЅРёРіУ™ аның өчен СЏТЈР° оешма төзергә РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ? Алай гына РґР° түгел, моңарчы гел Казан епархиясенә караган монастырьны РЅРёРіУ™ тартып алырга РёРґРµ?В»

Кыскасы, Тихон атакай бу указ белән һич тә килешмәде: гәрчә тышыннан моны сиздермәскә тырышса да, ул аның күңелен һаман борчып торды. Ләкин, ничек кенә булмасын, ул борчуын өскә җиткерә алмый, чөнки указ дәүләтнең бер канаты, дин эшләре белән шөгыльләнүче иң югары баскычы булган Синод тарафыннан, димәк, Сенат белән дә килештерелеп дөнья күргән!

Алай да ул, ниндидер йомыш белән кергән, ләкин инде Зөягә китәргә җыенып йөргән, яңа гына архимандрит дәрәҗәсе алган Алексий атакайдан сорамый булдыра алмады:

– У?Р№С‚ әле, Раевский, мондый хөрмәткә ничек ирешә алдың СЃРёРЅ? Гаҗәп Р±РёС‚: аерым РЎРёРЅРѕРґ указы белән! – РґРёРґРµ СѓР».

– Үзем РґУ™ РіР°Т—У™РїР»У™РЅУ™Рј, атакай! РњРёРЅ Санкт-Петербургта хезмәт иткәндә, бер тапкыр Патриарх идарәсе хезмәткәре епископ Афанасий белән очрашып, Р°ТЈР° миссионерлык эшенә кагылышлы берничә тәкъдимемне әйткән идем. РђРЅРґР° СѓР», аларны Экзарх митрополит Стефан атакайга РґР° җиткереп, алар турында уйлашырга РІУ™РіСЉРґУ™ Р±РёСЂРґРµ. Аннан СЃРѕТЈ РЅРёС‡У™ еллар үтеп китте, идарә бетерелеп, аның урынына Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґ барлыкка килде. РњРёРЅ очраклы рәвештә генә Афанасий атакайның РґР° Синодта эшләвен белдем РґУ™, СѓР» тәкъдимнәрем турында яңадан искәртеп, РЎРёРЅРѕРґРєР° хат юлладым. Бәлки, РґРёРј, шуннан СЃРѕТЈ анда алар турында уйлашканнардыр? Мондый РёР·РіРµ эшне аерым, фәкать шушы СЌС€ белән генә шөгыльләнүче оешма кысаларында алып бару, аны РЅУ™РєСЉ менә кайчандыр татарларныкы булып, аннары Р?ван Васильевич тезләндереп безнекенә әйләндергән, Казанны алыр алдыннан, аның гаскәрләре РєУ©С‡ туплаган, Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ әзерләнгән Р—У©СЏ С€У™Т»У™СЂ-кирмәненнән башлау үзенә бертөрле символик әһәмияткә РёСЏ Р±РёС‚, атакай!

– Моның өчен Богородицк монастырен нигә Казан епархиясеннән аерырга кирәк иде? Шунсыз гына булмый идеме?

– Монысын Т»РёС‡ С‚У™ У™Р№С‚У™ алмыйм, атакай, С‡У©РЅРєРё минем беркайчан РґР° андый С‚У™РєСЉРґРёРј керткәнем булмады. Дөресен У™Р№С‚У™Рј, атакай: РјРёРЅ С‚У™СЂРµ каршында ант РёС‚У™ алам, – РґРёРї, Алексий Раевский чукынып РєСѓР№РґС‹. – РњРёТЈР° Алла Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґРЅС‹ТЈ уйларын белергә язмаган…

– Ярар, бу яңа һәм изге эшеңдә уңышлар телим!

– Рәхмәт. Ярдәм сорап килгән чакларымда, кире какмассың дип ышанам, атакай.

– У?лбәттә, әлбәттә, батюшка. Бер ТЇРє эшне башкарабыз Р±РёС‚! – РґРёРґРµ архиепископ, У™ ТЇР·Рµ эченнән: В«Т®Р·РµТЈ, монастырьны тартып алганда, РјРёРЅРЅУ™РЅ СЏСЂРґУ™Рј сорамадың!В» – РґРёРї РєСѓР№РґС‹.

Дүрт көннән соң, епархиядәге эшләрен тәмамлап, казначейлык эшен бер иеромонахка тапшырып, архимандрит Алексий Раевский Зөя шәһәренә китеп барды. Аның алдында Яңа керәшен конторасын оештыру кебек зур һәм дә бик җаваплы эшләр тора иде.

РЈР» конторадагы оештыру эшен СЏТЈР° хезмәткәрләр кабул РёС‚ТЇРґУ™РЅ башлады. Канцеляриядә СЏР·Сѓ-сызу эшләрен алып бару өчен, писер итеп Никита Свинолобов, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ миссионерлык эшенә чукындырылган халыкның ТЇР· РґРёРЅРё кешеләрен әзерләү, укыту максатын Т»У™Рј РёРЅРґРµ андый РјУ™РєС‚У™РїРЅРµТЈ Казанда РґР° булуын РєТЇР·РґУ™ тотып, укытучы Василий Прыщаков, кирәкле кәгазьләрне күчереп СЏР·Сѓ өчен Андрей Башмаков Т»У™Рј Сергей Р?ванихин РґРёРіУ™РЅ РєРѕРїРёРёСЃС‚-күчереп язучыларны эшкә алды. Алар СЏТЈР° контораның беренче хезмәткәрләре РёРґРµ.

Оештыру эшләре белән җиң сызганып шөгыльләнү белән бергә архимандрит урыс динен тарату эшен дә онытмады, әлбәттә. Моңа аның элек бу эштә шактый тәҗрибә туплаган булуы да ярдәм итте һәм шактый уңыш та китерде: 1731 елгы указ чыкканнан соңгы өч-дүрт ай эчендә 108 кешене православие диненә күчәргә күндерә алды. Христиан динен кабул иткән керәшен балаларына дин нигезләрен сеңдерү, алардан милли священниклар әзерләп чыгару өчен монастырь каршында мәктәп ачылып, анда унҗиде керәшен баласы укырга кереште. Анда укыту эшләрен Василий Прыщаков алып барды.

РњУ™РєС‚У™Рї ачу идеясен Алексий атакай күңелендә РєТЇРїС‚У™РЅРЅУ™РЅ Р№У©СЂС‚У™ РёРґРµ РёРЅРґРµ. РњРѕТЈР° аны күпьеллык С‚У™Т—СЂРёР±У™СЃРµ СЌС‚У™СЂРґРµ. Башка милләт кешеләре арасында миссионерлык эшен уңышлы алып бару өчен, РґРёРЅРё священникларны аларның ТЇР·Р»У™СЂРµ арасыннан әзерләп чыгару зарурлыгына торган саен ныграк ышана барды СѓР». Чыннан РґР°, православие динен кабул РёС‚ТЇ зарурлыгы турында шул СѓРє татарларга урыс священнигы СЃУ©Р№Р»У™СЃУ™ үтемлеме, әллә РёРЅРґРµ христиан РґРёРЅРµ нигезләрен яхшы үзләштергән керәшен рухание СЃУ©Р№Р»У™СЃУ™РјРµ? У?лбәттә, икенчесе! Р§У©РЅРєРё СѓР» аларның туган телләрендә СЃУ©Р№Р»У™СЏС‡У™Рє, У™ Р±Сѓ РёСЃУ™ аларга бөтенләй икенче төрле С‚У™СЌСЃРёСЂ РёС‚У™С‡У™Рє. Башка милләтләр мәсьәләсендә РґУ™ шулай, тик әлегә, татарларны урыс диненә тарту өчен, керәшен руханилар әзерләү белән генә чикләнергә булды. Бу – беренчедән. Р?кенчедән, башка халыкны урыс динен кабул РёС‚У™СЂРіУ™ күндерү, Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ буенча татарлар белән СЌС€ РёС‚ТЇРіУ™ караганда, РєТЇРїРєУ™ җиңелрәк. У?лбәттә, башка халыкларның РґР° ТЇР· священникларын әзерләүне җайга салу бер РґУ™ зыянга булмас РёРґРµ булуын, тик, кемдер әйтмешли, хәзергә аякны юрганга карап сузарга туры РєРёР»У™.

– Сиңа бик мөһим, бик кирәкле һәм дә бик изге эш тапшырыла, Василий, – диде архимандрит Раевский, Прыщаковка бу эшне йөкләгәндә. – Бу балаларга православие динен өйрәтергә генә түгел, ә һәр күзәнәкләренә тикле сеңдерергә кирәк! Гомерлек итеп! Алар мәктәптән киләчәктә мөселман-татарларны динебезнең аларныкыннан өстен икәнлеген үз телләрендә су эчкән шикелле аңлата алырлык булып чыгарга тиешләр!

– Аңлыйм, атакай. Нәкъ шулай булыр, бу изге эшкә бөтен тырышлыгымны вә белемемне бирәчәкмен.

– Тырыш, Василий, әйдә, тырыша күр! Алла онытмас синең хезмәтеңне.

Шулчак аларның сүзен Раевский бүлмәсенә килеп кергән монастырь казначееның тавышы бүлде:

– Чакырдыңмы, атакай? – диде ул, култык астындагы калын гына кенәгәсен кулына алып.

– Син бар, Василий, эшеңдә бул! – дип, бүлмә хуҗасы Прыщаковны чыгарып җибәрде һәм инде дүртенче аен казначей вазифасын башкарган монах Вячеслав Свиридовка мөрәҗәгать итте. – Шушы арада безнең конторага элеккеге еллар өчен акча керергә тиеш иде, йә, ничек, килдеме ул акча, юкмы?

– Килде, атакай, 3153 сум да 78 тиен ярым.

– Шәп булган, С€У™Рї булган. Безнең РёР·РіРµ эшне акчасыз берничек С‚У™ алып барып булмый. Акча белән РґУ™ авыр бара әле эшләр. У?Р№С‚ әле, узган айда кергән акча РЅРёР»У™СЂ алуга тотылды?

– Хәзер әйтәм, атакай, хәзер, – дип, казначей кулындагы кенәгәсен актарырга кереште һәм кирәкле битне тапты да, җанланып, сүзен дәвам итте: – Кергән акчаның 427 сум да 36 тиененә, киләчәктә яңа чукынганнарга бүләк итү өчен, 500 бакыр тәре, 30 пар итек, 30 бүрек, 33 күлмәк алынды, атакай. Аннан соң, изге эш буенча йөрү өчен, атны да шул акчага сатып алдык.

– Аңлашылды, аңлашылды. У?Р№Рµ, атсыз РґР° булмый. Ерак авылларга чыгарга туры килә… Ярар, бар, эшеңдә Р±СѓР»!

Казначей чыгып киткәннән соң, архимандрит үзенә хуҗалык эшләре өчен җавап бирүче Михаил Христофоровны чакыртты.

– Менә РЅУ™СЂСЃУ™, Михаил, – РґРёРґРµ СѓР», ишек төбендә күренүгә ТЇРє. – Монастырь крестьяннарыннан РёРєРµ балта остасы, безнең РґРёРЅРЅРµ кабул итүчеләрне чукындыру өчен, Р—У©СЏ елгасында, РёР·РіРµ пәйгамбәр Р?лья чиркәве янында уңайлы урын сайлап, чукындыру урыны – крещальня ясап куйсыннар.

Моннан соң, иноверецларны монда алып килеп, монда чукындырачакбыз.

– Ул крещальня дигәне ниндирәк нәстә була соң, атакай? Без бит Крещение бәйрәме вакытында керәбез дә өч мәртәбә суга чумып чыгабыз. Бернинди крещальнясыз гына…

– Чукынганнар тотынып чумып чыгар өчен култыксалап ясалган махсус баскыч. Тик төшәргә-менәргә уңайлы булсын өчен, аның басмалары киң тактадан булырга тиеш. Осталарны барлый тор, мин аларга үзем аңлатырмын.

– Яхшы, атакай, хәзер алып киләм мин аларны!

Шулай итеп, Р—У©СЏРЅРµТЈ Богородицк монастыре православие динен кабул иткәннәрне чукындыру үзәгенә У™Р№Р»У™РЅРґРµ. «Теләүчеләр» РЅРµ төрле авыллардан РјРѕРЅРґР° алып килеп, аларны христиан РґРёРЅРµ нигезләре белән таныштырдылар Т»У™Рј аннары, Р?оанн Креститель Гайсә пәйгамбәрне Р?ордан елгасында чукындырган шикелле, У©С‡ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ СЃСѓРґР° чумдырып, аннан СЃРѕТЈ чиркәүдә чукындырдылар. Бу турыда махсус дәфтәргә теркәп куйдылар.

…Крещальня ясап куйганнан СЃРѕТЈ, ай-ай ярым вакыт та үтмәде, монастырьга православие диненә РєТЇС‡У™СЂРіУ™ «теләгән» кешеләрне чукындырырга алып РєРёР»У™ РґУ™ башладылар. Бер атна эчендә җәмгысы уналты кеше җыелды: аларның тугызы чуваш, алтысы СѓРґРјСѓСЂС‚ Т»У™Рј берсе татар РёРґРµ. Аларны шактый РјСѓР» итеп әзерләнгән У©СЃС‚У™Р» янына утыртып ашаттылар-эчерделәр, аннары мондый РёР·РіРµ вакыйга уңаеннан махсус җиһазланган бүлмәләрдә СЏР» иттерделәр. Уналты кешедән торган беренче төркем җыелып беткәнче, аларның берсен РґУ™ борчучы булмады, СЏРЅУ™СЃРµ, ияләшсеннәр, РјРѕРЅРґР° бернинди көчләү РґУ™ юклыгына, урыс диненең яхшылыгына инансыннар! Бары тик аннан СЃРѕТЈ гына, төркем РёСЂС‚У™РЅРіРµ ашны ашап алгач, РјУ™РєС‚У™РїС‚У™ керәшеннәргә православие РґРёРЅРµ нигезләрен укытучы Василий Прыщаков, аларны РјУ™РєС‚У™РїРєУ™ алып кереп, христиан диненең өстенлекләре, аны кабул иткәннән СЃРѕТЈ РЅРёРЅРґРё гамәлләр кылырга, чиркәүле авылларда СЏС€У™РіУ™РЅРЅУ™СЂРіУ™ РЅРё өчен анда йөрергә, гыйбадәт кылырга, ничек итеп дөрес чукынырга кирәклеге турында Р±РёРє тәфсилләп СЃУ©Р№Р»У™РґРµ Т»У™Рј берничә РјУ™СЂС‚У™Р±У™ чукынып-чукынып күрсәтте. Бу дәрес төшке аш вакытына тикле барды, аннан СЃРѕТЈ аларга Р±РёРє тәмле аш Т»У™Рј ботка ашаттылар. Төшке аштан СЃРѕТЈ ятып СЏР» иттерделәр РґУ™, тагын РјУ™РєС‚У™РїРєУ™ алып кереп, төшкә хәтле бирелгән дәресне кабатладылар. Р?РЅРґРµ алар дөрес итеп чукынырга РґР° У©Р№СЂУ™РЅРіУ™С‡, төркемне Р—У©СЏ елгасы янына алып килеп, чип-чиста такталардан ясалган баскычтан берәм-берәм төшеп, У©С‡ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ башлары күмелгәнче чумарга, СЃСѓРіР° чумар алдыннан, У©С‡ тапкыр чукынып алырга кирәклеген аңлаттылар. Василий Прыщаков иноверецларга православие РґРёРЅРµ асылларын Р±РёРє яхшы аңлатучы гына түгел, ТЇР· мисалында РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ белүче кеше РґУ™ РёРєУ™РЅ, башта чукына-чукына СЃСѓРіР° ТЇР·Рµ чумып, Р±Сѓ йоланы ничек дөрес ТЇС‚У™СЂРіУ™ кирәклеген күрсәтте. РђРЅС‹ТЈ төркемгә аңлатуынча, Р±Сѓ йола Р±РёРє РјУ©Т»РёРј булып санала: СЏРЅУ™СЃРµ, христианлыкны кабул РёС‚У™СЂРіУ™ теләгән Т»У™СЂ кеше Р±Сѓ РґРёРЅРіУ™, күңеленнән моңарчы инанып Р№У©СЂРіУ™РЅ ТЇР· диненнән бөтенләй арынып, чиста, саф С‚У™РЅ белән керергә тиеш! РЇРЅУ™СЃРµ, шулай эшләгәндә генә дөрес була. РђРЅС‹ТЈ артыннан уналты кеше РґУ™ РЅУ™РєСЉ СѓР» күрсәткәнчә эшләде.

Бу төркем су буендагы крещальнядан кайтып килгәндә, бер малай андагы татарга, татарчалап:

– Нишләп йөрисең син монда, Гаяз абый?! – дип дәште. – Ничек килеп чыктың?

Гаяз исемле кеше, аны ишетеп, барган җиреннән шып туктап, аңа гаҗәпләнеп карап алды.

– Син кем? Кайдан беләсең мине? – дип сорады ул аннары, какча йөзенә бер үк вакытта гаҗәпләнү дә, аптырау билгесе дә чыгарып.

– Ничек белмәскә ди?! Син җәйләрен безнең Ярсуарда көтү көтәсең бит! – диде малай.

– У?Р№-Р№Рµ-Рµ. У? СЃРёРЅ кем малае анда? У?тиең кем?

– Югары оч урамында яшәүче Фёдор малае булам мин.

– Гырылдык Фёдорныкымы?

– У?Р№-Р№Рµ, – РґРёРї елмайды малай, үзен таныганга күңеле булып.

– Ничек килеп чыктың соң син монда?!

– Священник булырга укыйм.

– Димәк, укымышлы кеше буласың килә?

– Уку зыян итми, РґРё әти. У? ТЇР·РµТЈ РјРѕРЅРґР° нишләп Р№У©СЂРёСЃРµТЈ, Гаяз абый? – РґРёРї сорады малай.

– Р?семең ничек әле СЃРёРЅРµТЈ?

– Александр.

– Менә мин дә урыс динен өйрәнергә килдем. Яхшы ашаталар икән монда, ә, Александр?

– Зарлану гөнаһ булыр. Безнекеләр ничек яшәп ята анда?

– Яшиләр, исән-саулар. Монда киләсемне белсәләр, сиңа сәлам дә әйткән булырларые…

– Юлыңда Р±СѓР», Александр! – РґРёРґРµ укытучысы малайга. У? СѓР» РёСЃУ™ аны читкәрәк У™Р№РґУ™РґРµ РґУ™ Р°ТЈР° таба иелә төшкән Прыщаковка әкрен генә тавыш белән: – Бу Гаяз абыйны бездә тугызлы РґРёРї Р№У©СЂС‚У™Р»У™СЂ. Бик тулы түгел СѓР», – РґРёРї пышылдады.

– Бар, юлыңда бул! – диде укытучы, аның җилкәсенә төртеп.

«Менә РґУ©РЅСЊСЏ ничек! У?ллә кайдагы, Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј астындагы Р—У©СЏ шәһәрендә Гырылдык Фёдор малаен очрат әле, У™!В» – РґРёРї РіР°Т—У™РїР»У™РЅРґРµ кайдандыр килеп җәйләрен Ярсуар авылында көтүче булып ялланучы Гаяз. Дөресен генә әйткәндә, шуңа РєТЇСЂУ™ урыс диненә үгетләүчеләр аның РґУ©РЅСЊСЏРґР° барлыгын белмиләр РґУ™ РёРґРµ бугай, С‡У©РЅРєРё СѓР», кара РєУ©Р· килеп, РєУ©С‚ТЇ куулар туктагач, ничек килеп чыккан, шулай СѓРє сиздермичә генә каядыр китеп С‚У™ бара РёРґРµ. РђРЅС‹ Р±Сѓ якта миссионерлык эше белән Р№У©СЂРіУ™РЅ РёРєРµ Богородицк монахы очраклы рәвештә генә очратты РґР°, Р±РёРє озак вакыт сарыф итмичә генә урыс динен кабул РёС‚У™СЂРіУ™ күндереп, шушында алып килде. У? сукбай рәвешлерәк СЏС€У™РіУ™РЅ Гаязга кайсы РґРёРЅРіУ™ керсә РґУ™ барыбер РёРґРµ.

Чукындырганнан СЃРѕТЈ, аларны чиркәүгә алып килделәр. РђРЅРґР° РёРЅРґРµ аларның «ирекле» рәвештә урыс динен кабул итүләрен рәсмиләштереп, махсус дәфтәргә язып РєСѓСЏСЂРіР° тиешләр РёРґРµ. Бу РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РґУ™ чуваш Т»У™Рј удмуртлар белән бернинди У©СЃС‚У™РјУ™ гамәл РґУ™ кыласы СЋРє: алар – РјУ™Т—ТЇСЃРёР»У™СЂ, РґРёРјУ™Рє, атап әйтерлек, ваз кичтерерлек РґРёРЅРЅУ™СЂРµ СЋРє, исемнәре РґУ™ урысныкы. Аларны Р±РёРє ансат кына, С„У™Р»У™РЅ айның С„У™Р»У™РЅ көнендә урыс динен кабул итте РґРёРї, исем-фамилияләрен шундук чиркәү кенәгәсенә теркәп С‚У™ куйдылар. У? менә татар Гаяз белән эшләр бераз катлаулырак РёРґРµ: СѓР», мөселман динендәге кеше булганга РєТЇСЂУ™, православие динен кабул иткән зат итеп теркәлгәнче, СЂУ™СЃРјРё рәвештә ТЇР· диненнән ваз РєРёС‡У™СЂРіУ™ тиеш. Бу таләп бөтен татарларга РґР° кагылып, РЎРёРЅРѕРґ тарафыннан мөселман татарлар өчен ваз РєРёС‡ТЇРЅРµТЈ махсус тексты РґР° язылган РёРґРµ:

«Посланный божия глаголемы Магомет не есть и никогда не был от Бога посланный, но самый студный и лживый пророк и предтеча антихристов тако же закон его (Коран или Алкоран названный) есть самый же лживый богомерзкий же и богопротивный и по таковому моему всесовершенному чрез проповедь узнанию, одного лжепророка Магомета и его Алкорана отрицаюсь и проклинаю».

Архимандрит Алексий Раевский, менә шушы ваз кичү тексты язылган кәгазьне Гаяз кулына тоттырып:

– Хәзер менә шушында язылганны кычкырып укып чык! – диде.

Ул аны алды да әйләндергәләп карарга кереште һәм аннары:

– Бу нәрсә соң? – дип сорады.

– Урыс диненә керү өчен, менә шунда язылганны укырга кирәк…

– Соң, мин укый белмим ич! – дип, юләрләрчә елмайды Гаяз, кәгазьне кире священникка сузып. Аның елмаюын үзенә күрә ниндидер бер горурлык билгесе, укый белмәве белән мактануы сыман кабул ителергә мөмкин иде. – Бер хәреф тә танымыйм ич мин!

– Шулаймыни?

– Шулай булмыйча! – диде Гаяз, күкрәген киереп.

– Ул чагында син минем арттан кабатлап барырга тиеш буласың. Аңладыңмы?

– Аңламаска! Җүләр түгел лә мин!

– Посланный божия… – дип укый башлады атакай, Гаязга карап. – Повтори за мной: посланный божия…

– Посланный божия, – дип кабатлады моның ни икәнен дә белмәгән Гаяз.

– Глаголемы Магомет…

– Глаголемы Магомет…

Кәгазьдәге язуны, шул рәвешле, ахырына хәтле ерып чыкканчы, архимандритның ябык, озынча битендә тир тамчылары ялтырый башлады. Алай да текст сүзләрен кабатлата-кабатлата укып чыгарга түземлеге җитте, гәрчә бу «татарва» вәкилен күралмаса да, авызыннан бернинди ачулы сүз дә чыгармады, түзде.

– Хәзер син чын христианин булдың, сине шушы изге вә зур вакыйга белән чын күңелемнән котлыйм. Хәзер инде син православие дине белән бергә яңа, урыс исеме дә алырга тиешсең. Шушы минуттан башлап Гаяз дигән исемеңне оныт, моннан соң синең исемең Григорий булыр. Аңладыңмы?

– Аңламаска! Җүләр түгел ич мин! – дип елмайды Гаяз-Григорий. – Миңа ошый, матур исем!

– У? фамилияң? Ничек әле фамилияң? – РґРёРї сорады архимандрит.

– Хәбибрахманов.

– У? фамилияң моннан СЃРѕТЈ Харитонов булыр. Менә шушы минуттан башлап, элеккеге исемеңне РґУ™, фамилияңне РґУ™ оныт! Хәзер СЃРёРЅ – Григорий Харитонов. Аңладыңмы, сын РјРѕР№?

– Аңламаска! Җүләр түгел ич мин!

Шулай итеп, Зөя шәһәренә мөселман-татар булып аяк баскан Гаяз Хәбибрахманов аның чиркәвеннән Григорий Харитонов дигән керәшен булып чыкты.




«Сәлам дә язмыйм!..»


Вакыт ТЇС‚У™, флот хезмәте бара торды. Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ белән Алексей менә РёРЅРґРµ РЅРёС‡У™ ел Р±СѓРµ бер ТЇРє корабльдә хезмәт РёС‚У™Р»У™СЂ. Бер караганда, флотта гына түгел, хәтта солдат хезмәтендә РґУ™ СЃРёСЂУ™Рє күренеш РёРґРµ Р±Сѓ. РђРЅРґР° РґР°, РјРѕРЅРґР° РґР° үзгәрешләр даими рәвештә булгалап тора: берәр авыруы аркасында флот хезмәтенә яраксыз РґРёРї табылган кайбер матросны СЏСЂРіР° солдат хезмәтенә күчерәләр СЏРёСЃУ™ ниндидер СЃУ™Р±У™Рї белән башка корабльгә Т—РёР±У™СЂУ™Р»У™СЂ. Солдат хезмәтендә РґУ™ шул СѓРє РЅУ™СЂСЃУ™: берәр бәхетсез очрагына эләгеп бөтенләй хезмәт РёС‚У™ алмаслык хәлгә килгән солдатны үлсә өендә үлсен РґРёРї кайтарып Т—РёР±У™СЂУ™Р»У™СЂ, еш кына солдатларны бер ротадан икенчесенә СЏРёСЃУ™ бөтенләй икенче полкка, Р№У™ С€У™Т»У™СЂ гарнизоннарына Т—РёР±У™СЂУ™Р»У™СЂ. У? РјРѕРЅРґР° менә РёРЅРґРµ СѓРЅРёРєРµ ел Р±СѓРµ бергә!

Алар үзара шулкадәр дуслашып беттеләр, хәтта бер-берсенең авылларында калган якыннары турында РґР° Р±РёС€ бармак шикелле беләләр РёРґРµ. Монысы РґР° бер С…У™Р», аларны РёТЈ берләштергәне Т»У™Рј аерылгысыз дуслар иткәне үзләренең ана телләре булды. Очрашкан чакларында аулак урын табып рәхәтләнәләр РёРґРµ шунда татарча сөйләшеп! Р?-Рё, туган телнең РЅРёРЅРґРё кадерле, РЅРёРЅРґРё җанга ятышлы икәнен язмыш туган-ТЇСЃРєУ™РЅ якларыннан әллә кайларга, кемдер әйтмешли, Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј тишегенә илтеп ташлаган кешеләр генә бөтен ачыклыгы, бөтен Р°Т»У™ТЈРµ белән тоя белә, СЃРёР·У™ ала торгандыр. У? Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ белән Алексей РёСЃУ™ РЅУ™РєСЉ менә язмыш җилләре Санкт-Петербург РґРёРіУ™РЅ С€У™Т»У™СЂРіУ™ китереп ташлаган татар балалары РёРґРµ РёС‡!

Шөкер, хезмәт бара, аңа ияләнеп кенә түгел, чын мәгънәсендә күнегеп үк беттеләр. Хәзер исә мөмкин булган кадәрле үз корабльләренә яңа килгән яшь матросларга авыр флот хезмәтен үзләштерергә ярдәм итәргә тырышалар. Алар икесе дә яшьләргә беренче айларда ничек авыр икәнен яхшы аңлыйлар – моны үз тиреләрендә татыдылар.

Хәзер алар хәтта өйләреннән алган хатларны да бергәләп укыйлар иде.

РўРёРє У?ТЇС…У™РґРё-Алексей өеннән шушы арада гына алган хаты турында, аны бергә СѓРєСѓ түгел, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРіУ™ әйтмәде РґУ™. Бу С…У™Р» аны РіР°Т—У™РїРєУ™ калдырды: «Ни булды? Хат алуын РЅРёРіУ™ яшерде? У?ллә өйләрендә берәр күңелсез С…У™Р» килеп чыкканмы югыйсә?В» – РґРёРї уйлады СѓР» эченнән генә. Авылдан хат алган РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ СѓР» элек, кулына РєРѕСЏС€ тоткандай балкып-шатланып, әллә кайдан:

– Хат алдым, хат! – дип кычкыра торган иде.

Шулай дустына РёРєРµ-У©С‡ РєУ©РЅ чамасы ТЇРїРєУ™Р»У™Рї Р№У©СЂРґРµ-Р№У©СЂРґРµ РґУ™ – СѓР» РєУ©РЅРЅРµ икесе РґУ™ С€У™Т»У™СЂРіУ™ увольнениегә чыкканнар РёРґРµ – Преображенская мәйданындагы бакчада СЌСЃРєУ™РјРёСЏРґУ™ рәхәтләнеп татарча сөйләшеп утырганда, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ Алексейдан:

– Бу юлы өйдән ниләр язганнар соң? – дип сорады.

Дусты аның өеннән хат алганын белми дип йөргән Алексей, зур ялганында тотылган кеше сыман, аның көтелмәгән бу соравыннан ничектер дертләп китте һәм, син бу турыда кайдан беләсең дигәндәй, тиз генә аңа карап алды, тик җавап бирергә ашыкмады. Бермәл шулай сүзсез торганнан соң гына, бер дә ашыкмыйча:

– Гадәти хат. Чуктыйн-чук сәлам! Бернинди яңалык та юк… – дип куйды.

– Алай РґР°? У?ти-У™РЅРёРµТЈ РёСЃУ™РЅ-саулармы СЃРѕТЈ?

– Шөкер, исәннәр.

– У? энекәшең Александр?

– Бу турыда сорамавың яхшырак…

– Сузма инде, әйт, ни булды? Авырыймы әллә?

– Авырмый. Авырса яхшырак булыр иде…

– Карале, Алексей, Т»РёС‡ аңламыйм: СЃРёТЈР° РЅРё булды СЃРѕТЈ әле?! РќРёРіУ™ минем белән кырлы-мырлы СЃУ©Р№Р»У™С€У™СЃРµТЈ? У?Р№С‚, ниһаять, РЅРё булды?

– «Ни булды, РЅРё булды?..В» Энекәш Александр священниклар әзерли торган РјУ™РєС‚У™РїРєУ™ укырга кергән. Р—У©СЏ шәһәрендә мөселман-татарларны христианлыкка РєТЇС‡У™СЂРіУ™ ТЇР· телләрендә У©РЅРґУ™ТЇ өчен, керәшен балаларыннан священниклар әзерли торган шундый РјУ™РєС‚У™Рї ачканнар! Аңлыйсыңмы, заманында Явыз Р?ван РёТЈ беренче булып буйсындырган, аннары Казанны алыр алдыннан гаскәрләрен СЏР» иттереп, РєУ©С‡ туплап яткан Р—У©СЏ шәһәрендә! РЁСѓРЅС‹ аңлыйсыңмы СЃРёРЅ? – Алексей ачуыннан төкереп РєСѓР№РґС‹. – Менә СЃРёТЈР° РєРёСЂУ™Рє булса, У™!

– Туктале, Алексей, ник гаеплисең әле син аны? Ул синең әти-әниең, синең үзең кебек үк, христиан динен кабул иткән кеше бит инде!

– Син РјРѕРЅРґР° әти-У™РЅРёРЅРµ РґУ™, РјРёРЅРµ РґУ™ катыштырма! Алар РґР°, РјРёРЅ үзем РґУ™ – күңелем белән барыбер мөселман. У? СѓР»? Т®Р·Рµ генә бер С…У™Р» РёРµ, У™ СѓР» башкаларны РґР° православиегә өндәүче, чукындыручы РїРѕРї булып Р№У©СЂРёСЏС‡У™Рє! Аңладыңмы шуны? РџРѕРї булып, күкрәгенә Р·СѓСЂ С‚У™СЂРµ асып Р№У©СЂРёСЏС‡У™Рє! РўС„ТЇ! – РґРёРї, Алексей тагын төкереп РєСѓР№РґС‹.

– Соң, СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈ РґУ™ Р№У©СЂС‚У™СЃРµТЈ Р±РёС‚ СѓР» тәрене. РўРёРє РєТЇРєСЂУ™РіРµТЈУ™ түгел, муеныңа асып. У? аны ачуланасың…

– Ачулану гына түгел, моннан соң мин аңа сәлам дә язмыйм! Белдеңме? Сәлам дә язмыйм!

– Син Т»РёС‡ С‚У™ хаклы түгел, Алексей: аның бернинди гаебе РґУ™ СЋРє. РњРѕРЅРґР° миллионнарны ТЇР· диннәренә тартырга тырышучы, Р СѓСЃРёСЏРґУ™ бер генә РґРёРЅ булырга тиеш РґРёРї саташучы РґУ™ТЇР»У™С‚ белән чиркәү гаепле. Бу эшне СЃРёРЅ РґУ™, РјРёРЅ РґУ™, энекәшең Александр РґР°, безнең әти-У™РЅРёР»У™СЂ РґУ™ башламады. Бу – РґУ™ТЇР»У™С‚ күләмендә алып барыла Т»У™Рј бернинди У™РґУ™Рї законнарына РґР° сыймый торган вәхшилек! У? СЃРёРЅ бертуган СЌРЅРµТЈ Александрны… РЈР» РґР°, СЃРёРЅ РґУ™, РјРёРЅ РґУ™, РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, барыбыз РґР° – сакаллы урыслар тудырган шартка җайлашырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ ителүчеләр генә. Р?СЃУ™РЅ-РёРјРёРЅ калу өчен!

– Син миңа нигә акыл өйрәтеп маташасың әле?

– Чөнки син энекәшеңә зур гаеп ташлыйсың.

– Нәрсә, аны ул священниклар мәктәбенә көчләп керткәннәрме? Нигә кирәк аңа анда уку?! Ул бит, тышкы яктан христиан булып, күңеле белән мөселманлыкта кала ала иде!

– Алай димә. Аның ул мәктәпкә ничек кергәнен белмисең бит син. Бәлки, көчләп керткәннәрдер? Менә шулай, Алексей. Безнең әби-бабайлар тикмәгә генә: «Адәм фәрештә булмас, әрекмән кәбестә булмас», – дип әйтмәгәннәр.

– Ләкин шул ук әби-бабаларыбыз: «Пычак ярасы китә, намус карасы китми», – дип тә әйткән бит! Димәк, Александр безнең нәселгә намус карасы китергән булып чыга.

– Нәтиҗә ясарга ашыкма! Сабыр Р±СѓР»! Кешене гаепләү ансат СѓР». РњРѕРЅРґР° без тыштан урыслар белән бергә чукынып, эчтән: «Мин мөселман булып калдым», – РґРёРї, ТЇР·-үзебезне алдап йөрибез РёРєУ™РЅ, карарга РєРёСЂУ™Рє әле РјРѕРЅРґР°: кайсыбызның намусы карарак РёРєУ™РЅ – энекәшеңнекеме, әллә безнекеме? Менә шуны тулысы белән, бөтен яклап ачыклый алсаң гына ясарга була нәтиҗәне. Шылдымы? – Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, шаярып, Алексейның аркасына суккалап алды. – Ашыккан ашка пешкән… У? әтиең ничек? Һаман мөселман динен тотамы РёРєУ™РЅ?

– Аллага шөкер, СѓР» тота. РњРёРЅ РјРѕРЅС‹, ачык итеп язмаса РґР°, – СѓР»-Р±Сѓ булмасын, белә күрмәсеннәр РґРёРї РєСѓСЂРєР°! – хатларыннан сизеп торам. Безнең Александр гына… Менә хәзер шушындый картинаны РєТЇР· алдыңа китер РёРЅРґРµ: бер У©Р№РґУ™ – бер С‚ТЇР±У™ астында! – яшертен генә мөселман динен тотучы әти һәм… – Алексей ачуыннан йодрыкларын Р№РѕРјРґС‹, тешләрен шыкырдатып кысты РґР° алдында ниндидер җирәнгеч РЅУ™СЂСЃУ™ торган сыман төкереп РєСѓР№РґС‹. – ТєУ™Рј шул СѓРє вакытта, күкрәгенә Р·СѓСЂ тәресен асып, озын кара кием РєРёРіУ™РЅ малае – РїРѕРї яши! Җитмәсә, У©Р№РЅРµТЈ бер почмагында лампада белән РёРєРѕРЅР° тора! РџРѕРї, СЏРіСЉРЅРё минем энекәш Александр, У©Р№РіУ™ кергән саен, ашаган саен, шул почмакка карап чукынып-чукынып ала! РљТЇР· алдыңа китерә аласыңмы СЃРёРЅ шуны, У™, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ РґСѓСЃ? Бик С‚У™ кызык картина килеп чыга түгелме? Дөрес, аны РєТЇР· алдына китерүе РґУ™ кыен. Мондый РЅУ™СЂСЃУ™ төшкә генә керергә мөмкин…

– Ашыкма! Бәлки, алар мондый эшкә үзара килешеп баргандыр? Ул чагында әтиеңнән беркем дә шикләнми, аның чынында үз динен тотканын белмиләр. Мөмкинме шулай булырга?

– Белмим, белмим… У?тинең Р°ТЈР°, священник Р±СѓР», улым, РґРёРї әйтүен Т»РёС‡ РєТЇР· алдыма китерә алмыйм! Бу турыда уйлый-уйлый башым катты РёРЅРґРµ!

– У?Р№С‚У™Рј аны, хат алуың турында РґР° әйтмәдең. РњРёРЅ, РЅРё булды РёРєУ™РЅ, РґРёРї Р№У©СЂРёРј. Баксаң, СЃРёРЅ күңелеңнән энекәшеңне битәрлисең РёРєУ™РЅ. Калдыр Р±Сѓ эшеңне! Р?СЃУ™РЅ-РёРјРёРЅ калу өчен җайлашу заманы хәзер… У? Р°ТЈР° Т»У™СЂ кеше үзенчә җайлаша. Алла боерса, тора-бара килер шундый яхшы заман, анда кешеләр барысы РґР° ТЇР·Р»У™СЂРµ булып яши башлар. Урысы – урыс, татары – татар, чувашы – чуваш, удмурты – СѓРґРјСѓСЂС‚, мордвасы – РјРѕСЂРґРІР°, башкорты башкорт булып, һәрбере ТЇР· динен тотып! Беркемнән курыкмыйча, беркемнән оялмыйча, беркем алдында РґР° җайлашмыйча!

– Бу турыда тыңлавы Р±РёРє күңелле, әлбәттә. РўРёРє килерме РёРєУ™РЅ СЃРѕТЈ андый С…У©СЂСЂРёСЏС‚ заманы? РђРЅС‹ТЈ килеренә Р±РёРє шикләнәм РјРёРЅ, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ РґСѓСЃ. Кайчан килер РёРєУ™РЅ СЃРѕТЈ? РЈР» килгәнче, барыбыз РґР° урыска әйләнеп бетмәбезме? Бик каты кысалар РёРєУ™РЅ Р±РёС‚, Р±РёРє каты! У?ти үзенең хатларында гел «авылда озын киемлеләр РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ еш күренә башлады» РґРёРї СЏР·Р° У™РЅУ™. Алай гынамы! Урыс РґРёРЅРµ, урыс РґРёРЅРµ РґРёРї азынулары бернинди чик-чаманы РґР° белми башлады Р±РёС‚. Өченче РєУ©РЅ плацта РїРѕРї РЅУ™СЂСЃУ™ җиткерде безгә? Т®Р· колакларыбыз белән ишеттек Р±РёС‚! Урыс диненнән яңадан үзенең еврей диненә кайткан капитан-лейтенант Николай Возницын белән аны шуңа У©РЅРґУ™РіУ™РЅ Вайнер Гершман утта яндырылганнар! Асып үтерсәләр РґУ™ бер С…У™Р» РёРґРµ, СЋРє, утта яндырып, РЅРёРЅРґРё газаплы үлемгә тартканнар! РЎТЇР· белән аңлатып та, аңлап та булмаслык РЅРёРЅРґРё коточкыч вәхшилек! Кешеләр ТЇР· диннәрен тоткан өчен!

– Минекеләр РґУ™ СЏР·Р° СѓР» кара киемлеләр турында. Р›У™РєРёРЅ барыбер РєРёР»У™С‡У™Рє әле андый вакыт! Кайчан килерен әйтеп булмый, тик, иманым камил, гел болай бармас Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏ. Карап-карап торыр РґР° түземлеге С‚У©РєУ™РЅРіУ™РЅ Ходай чик РєСѓСЏСЂ РјРѕТЈР°, Алла боерса, С‡У©РЅРєРё Т»У™СЂРЅУ™СЂСЃУ™РЅРµТЈ РґУ™ бер чиге була. Булырга тиеш! – РґРёРґРµ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, ачуыннан хәтта бераз ярсый төшеп. – Аллаһ барысын РґР° күреп-белеп тора СѓР». РђРЅС‹ТЈ РґР° сабырлыгы чиксез түгелдер…

– Конечно же, погода сегодня просто замечательная! – диде шунда Алексей һәм киерелеп куйды.

– Син РЅУ™СЂСЃУ™?! – РґРёРї, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ дустына гаҗәпләнеп карап алды.

– У?РЅУ™ Р±РёС‚ бер РїРѕРї РєРёР»У™, – РґРёРґРµ Алексей, тавышын әкренәйтә төшеп.

Ул арада өстенә ряса кигән атакай алар утырган эскәмия янына ук килеп җитте.

– Да даст Бог вам здоровья, сыны мои! – диде поп, алар янында туктап.

– Спасибо, батюшка! Тебе тоже здоровья желаем, батюшка! – дип җавап кайтарды алар икесе берьюлы.

– Спасибо, сыны мои, спасибо. Можно, я тоже посижу с вами – отдохну?

– Пожалуйста, батюшка, пожалуйста!

– Вы, вижу я, матросы?

– Да, батюшка, матросы.

– Как служится?

– Хорошо служится, батюшка, не жалуемся.

– Один мой друг детства несколько лет тому назад тоже служил на флоте. Правда, служил он там священником. Не припоминаете такого? – Раевский его фамилия. Алексий Раевский.

– Раевский?!

– Да, Алексий Раевский. Что, припомнили такого?

– Да, батюшка, служил у нас такой священник. Но это было уже очень давно!

– Значит, он и есть. Каким он запомнился вам?

– У него, батюшка, была СЃРІРѕСЏ служба, Сѓ нас – своя… – РґРёРґРµ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ.

– Да, тоже верно, – диде поп һәм, ни өчендер, алар сүзен кабатлап куйды: – У него была своя служба, у вас – своя.

– А где он сейчас? – дип сорады Алексей.

– О-о, он сейчас большим человеком стал! – диде поп, уң кулын бераз югары күтәрә төшеп. – В Свияжске монастырём и Новокрещенской конторой заведует!

– Монастырь – это понятно, батюшка. Но что за контора эта Новокрещенская?

– Это такая организация, которая занимается посвящением инородцев в христианство. Понятно вам, сынки мои?

– Да, вполне понятно, батюшка. Спасибо за разъяснение.

– Не за что, не за что! А вы сами русскими будете, сынки мои?

– Нет, батюшка, татары мы!

– Да? – дип, поп аларга күзлеге өстеннән күзләрен зур итеп ачып карап алды да китәргә ашыкты. – Ох, мне уже идти пора, оказывается.

– Сидите, батюшка, отдохните ещё!

– Хватит, пойду потихонечку. Прощайте, матросы! Да благославит вас Бог на добрые дела, сынки мои!

– Спасибо, батюшка.

Поп, ашыкмыйча гына, урыныннан торды да аллея буйлап китеп барды.

Ул Алексий Раевскийның яшьлек дусты поп Аполлон иде.

– Татар РёРєУ™РЅРЅРµ белгәч, тиз шылды Р±Сѓ безнең яннан! – РґРёРї көлде Алексей. – У?Р№, ничек яратмый Р±Сѓ урыслар инородецларны! У? СЃРёРЅ РєРёР»У™С‡У™Рє СѓР» заман РґРёРї лаф орасың. Башка халыкларга карата мондый караш дәвам иткәндә, белмим, кайчан РґР° булса килер РјРёРєУ™РЅ андый заман?..

– Акыллы башларның берсе: «Бар РЅУ™СЂСЃУ™ РґУ™ СѓР·Р°, бар РЅУ™СЂСЃУ™ РґУ™ ТЇР·РіУ™СЂУ™В», – РґРёРіУ™РЅ. Хәтта РєТЇР· алдында, көтмәгәндә ТЇР·РіУ™СЂУ™! У?йтик, бөтен матросның җелегенә төшкән, бәгыренә тигән мичман Ярославцев кайда хәзер? У? СѓР» бар РёРґРµ бит…

– Менә аның хакында бик дөрес әйтәсең! Килешәм: бар иде, кинәт кенә юк булды, ә! Гаҗәп бит, бер караганда: кич белән корабльдә матросларны барлап йокыга таратты, ә иртә белән үзенең эзен дә тапмадылар! Бик тә сәер һәм бик тә серле рәвештә юкка чыкты ул бәндә…

– У?Р№Рµ, СЋРєРєР° чыкты шул. Беләсеңме РЅРё өчен? Ходай Тәгалә, Р±ТЇС‚У™РЅ аның ерткычлыгына түзеп тора алмыйча, үзенә чакырган аны, – РґРёРґРµ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. – Бар РЅУ™СЂСЃУ™ РґУ™ ТЇР·РіУ™СЂУ™, РґРёРіУ™РЅРЅРµ расламыймыни Р±Сѓ? Бик яхшы раслый!

Чыннан да, моннан дүрт ел чамасы элек походта чакта, бернинди эз дә калдырмыйча кичен йокларга яткан мичман Ярославцевны башка күрүче дә булмады. Аны эзләп, бөтен корабльнең астын өскә китерделәр, тик барыбер таба алмадылар. Бу хәлдән хафага төшкән өлкән офицерлар, корабльдәге бөтен матрос һәм кече офицерларны, боцманнарны берәм-берәм чакырып, һәрберсеннән көтмәгәндә генә юкка чыккан мичман турында сораштырдылар. Тик аны йокы алдыннан үткәрелгән гадәти кичке тикшерүдән соң беркем дә күрмәгән булып чыкты. Бу хәлдән соң офицерлар да аптырашта калды. Сәбәбе дә бар бит: тик торганда, ничә офицер һәм күпме матрос хезмәт иткән корабтан кеше бернинди эзсез юкка чыксын әле! Үтергәннәр дип уйларлар иде, караваты янында да бернинди кан таплары табылмады! Палубада да шикле бернәрсә дә күренмәде! Анысы бер хәл, походтан кайтып кергәч, аның югалуы турында штабка ни дип хәбәр итәргә, ничек акланырга? Бу турыда өлкән офицерлар шактый баш ватты, ләкин соңыннан «Мичман Владимир Ярославцев төнлә, барысы да йокыга талгач, корабльдән диңгезгә ташланып, үз-үзен үтергән» дигән карарга килделәр. Походтан кайткач, югары түрәләргә шулай дип җиткерделәр дә. Алар исә, корабльдә бу турыда сораштыру үткәргәндә язылган беркетмәләрне «Эш» кә теркәп куйдылар да, моңарчы Русия флотында күренмәгән гадәттән тыш бу вакыйга, шөкер, шуның белән тәмам булды.

Шушы хәлдән соң корабль офицерлары нигәдер үз матросларыннан шикләнә башлады.

– Карале, Алексей, әллә без увольнениегә шушы бакчада бәхәсләшеп утырырга РґРёРї чыктыкмы?! У?Р№РґУ™, булмаса, С€У™Т»У™СЂРЅРµТЈ ТЇР·У™Рє урамнарын булса РґР° әйләнеп чыгыйк!

– У?Р№РґУ™ СЃРѕТЈ! РњРёРЅ Т»РёС‡ С‚У™ каршы түгел, – РґРёРї елмайды дусты, урыныннан күтәрелеп.




Низаг


Яше олыгаю аркасында ялга җибәрелгән архиепископ РўРёС…РѕРЅ урынына Казан епархиясенең СЏТЈР° җитәкчесе итеп архиепископ Р?лларион Рогачевский билгеләнде. Аннан эшләрне кабул итеп алганда, СѓР» Р—У©СЏ шәһәрендәге Богородицк монастыреның аерым статус белән СЏС€У™Рї ятуына, аның җирле епархиягә түгел, У™ турыдан-туры СЃРёРЅРѕРґРєР° буйсынуына игътибар итте Т»У™Рј Р±Сѓ хәлгә Р±РёРє С‚У™ РіР°Т—У™РїР»У™РЅРґРµ. Ничек РёРЅРґРµ Казан янында гына булган монастырь Т»У™Рј чиркәү Казан епархиясенә карамый?! Ничек РёРЅРґРµ СѓР» моннан Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј астында булган Санкт-Петербургка, РЎРёРЅРѕРґРЅС‹ТЈ үзенә генә буйсына?! Ярый торган СЌС€ түгел Р±Сѓ!

– Ничек шулай килеп чыкты соң бу, атакай?! – дип сорады ул Тихоннан. – Ничек бу хәлгә юл куйдың? Ничек ризалаштың моңа?

– Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґРЅС‹ТЈ махсус указы шулай РёРґРµ. Без нишли алабыз? – булды җавап.

– Ризасызлык белдерергә, Синодка хат язарга иде! «Без нишли алабыз?» дип кул кушырып утырсак, тора-бара алар безнең тагын берничә чиркәвебезне дә тартып алыр!

– Синод указы буенча, Богородицк монастыре махсус статуска РёСЏ. РЈР» Р?дел Р±СѓРµ Т»У™Рј Урал арасында яшәүче иноверецларны безнең РґРёРЅРіУ™ тарту ТЇР·У™РіРµ булып тора. РђРЅС‹ТЈ каршында РЇТЈР° керәшен конторасы РґРёРіУ™РЅ оешма төзелде.

– Төзелсен, башка диндәге халыкларны христианлыкка тарту буенча да эшләсеннәр. Тик ул, безнең җирлектә булгач, епархиягә буйсынырга тиештер ич?

– Тулысынча килешәм синең белән, ләкин, әйтәм бит, Синод указы шундый иде.

– Тәртип түгел бу, атакай. Аек акыл белән аңлап булмый моны! Һич тә аңлап булмый!

– Анысын тора-бара үзең карарсың инде… Минем Синод белән араны кискенләштерәсем килмәде.

Р?лларион атакай Казан епархиясе эшләрен ашыкмыйча, Р±РёРє тәфсилләп кабул итеп алды РґР° У?СЂС…У™СЂУ™Р№ йортына Богородицк монастыре Т»У™Рј бер ТЇРє вакытта РЇТЈР° керәшен конторасы җитәкчесе булып торган архимандрит Алексий Раевскийны чакыртырга кушты. Р›У™РєРёРЅ Р—У©СЏРіУ™ аны чакырырга барган иеромонах:

– Архимандрит Раевский, бу арада бара алмыйм, эшләрем күп, диде, – дигән җавап белән кайтты. – Бераз бушагач, атакай белән танышырга үзем килеп чыгармын, диде.

Билгеле, мондый җавап Р?лларион Рогачевскийның ачуын китерде. РЇРЅУ™СЃРµ, РЅРёРЅРґРё башбаштаклык Р±Сѓ?

– Чыннан да, шулай дидеме? – дип сорады ул иеромонахтан.

– Нәкъ шулай диде, атакай, Алла үзе шаһит!

РњРѕРЅС‹ ишетү тагын РґР° авыр РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ алай РґР° СѓР» хәзергә, үзен әллә кемгә санаган Р±Сѓ архимандритны күреп сөйләшкәнчегә хәтле, Р°ТЈР° каршы бернинди адым РґР° ясамаска, аның үзенә килеп чыкканын сабыр гына РєУ©С‚У™СЂРіУ™ булды. Аннары шунысы РґР° бар: беренчедән, аның Р±Сѓ горурлыгын киметү өчен нишләргә, РЅРёРЅРґРё адым ясарга кирәклеген ТЇР·Рµ РґУ™ белми РёРґРµ әле. Р?кенчедән, У™РіУ™СЂ СѓР» үзен шулай бәйсез тота, епархия җирлегендә СЏС€У™Рї С‚У™ аны санга сукмый РёРєУ™РЅ, РґРёРјУ™Рє, аның Синодта яклаучылары, ТЇР· кешеләре булуы РґР° Р±РёРє РјУ©РјРєРёРЅ Р±РёС‚!. Юк, башта аны күреп сөйләшергә, кылларын тартып карарга РєРёСЂУ™Рє: Р°ТЈР° ТЇР·-үзенә шундый ышаныч кайдан РєРёР»У™ РёРєУ™РЅ?

Ниһаять, РіУ™СЂС‡У™ РёРЅРґРµ Р±Сѓ вакыт эчендә ачудан шартлар хәленә җитсә РґУ™, СѓР» сабыр гына көткән сәгать С‚У™ җитте: беркөнне У?СЂС…У™СЂУ™Р№ йорты ишегалдына гап-гади арбага җигелгән атта Алексий Раевский ТЇР·Рµ килеп керде! Бу вакытта архиепископ, РЅРё турындадыр уйланып, С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ карап тора РёРґРµ.

«Бу нинди карачкы тагын? – дип куйды ул, ашыкмыйча гына арбадан төшкән кара кафтан кигән озын буйлы, ябык гәүдәле, ярым бөгелә төшкән дин әһелен күреп. – Берәр чиркәү побыдыр, мөгаен».

Ул урынына килеп утырды. Күп тә үтмәде, аның ишеген шакыдылар.

– Керегез, кер! – диде ул калын тавышы белән.

Р?шек катында әле генә арбадан төшкән кеше басып тора РёРґРµ.

– Сиңа исәнлек-саулык телим, атакай! Мин Зөя шәһәрендәге Богородицк монастыре һәм Яңа керәшен конторасы җитәкчесе Алексий Раевский булам. Сине Казан епархиясе җитәкчесе вазифасына билгеләнүең белән чын күңелемнән котлыйм һәм бу авыр вә изге эшеңдә уңышлар телим, – дип тезеп китте архимандрит, кабинет хуҗасына бер сүз дә кыстырырга ирек бирмичә. – Мин синең белән танышып, хәер-фатихаңны алырга дип, бу вазифага билгеләнүегез хакында ишетүгә үк килергә җыенган идем дә, тик әле бер, әле икенче эш килеп чыгу сәбәпле, бу визитымны һаман кичектерергә туры килде. Гафу ит, атакай!

– Бик шатмын синең белән танышуыма, бик шатмын, түрдән уз! – диде кабинет хуҗасы, аңа үзе каршында урын күрсәтеп. – Динебезне иноверецлар арасында тарату буенча башкарган изге эшләрең хакында күп кенә яхшы сүзләр ишеткәнем бар.

– Кулдан килгән кадәр тырышабыз РёРЅРґРµ, атакай, – РґРёРї, Раевский күрсәткән урынга килеп утырды. – Р?сәнлек-саулыктамы, атакай?

– Аллага шөкер, әлегә саулыктан зарланган СЋРє. У? ТЇР·РµТЈ ничек СЃРѕТЈ, архимандрит, авырмыйсыңмы?

– Авырырга вакыт юк әле! – дип елмайган булды архимандрит, тик бу аның чырай сытуына гына охшап калды. – Бөтенләй вакыт юк!

– Анысы яхшы… У?Р№Рµ, яхшы анысы. РљТЇРї кешене эшсезлек Р±РѕР·Р°, – РґРёРґРµ епархия башлыгы. – РњРёРЅРµ ТЇР·РµТЈ Т»У™Рј бераз СЃРѕТЈРіС‹ айларда башкарган эшләрең белән таныштырсаң РёРґРµ, архимандрит!

Алексий Раевский кыскача гына үзенең мәхәллә мәктәбендә укуы, әтисе белән яшьтән үк ничек миссионерлык эше белән шөгыльләнүләре, Санкт-Петербургта флотта священник булып хезмәт итүе турында сөйләде. Казанга патша үзе кул куйган указ буенча кайтуы турында әйтергә дә онытмады.

– Башкалада яхшы танышларың бар, ахрысы? – дип сорамый булдыра алмады архиепископ, бу указ турында сүз чыккач.

– Юк, атакай, кайдан булсын! Минем СѓР» вакытта Патриарх идарәсендә хезмәт итүче Афанасий атакай белән генә очрашканым булды. РЈР» хәзер Р?Р·РіРµ синодта эшли.

– У? бары тик инородецларны безнең РґРёРЅРіУ™ тарту эше белән генә шөгыльләнергә тиешле оешма С‚У©Р·ТЇ турындагы указ ничек барлыкка килгән?

– Миңа бу турыда берни дә билгеле түгел, атакай. Дөрес, Афанасий атакай белән очрашкан чакта, мин аңа бу изге эшне җанландыруга юнәлтелгән кайбер тәкъдимнәремне җиткергән идем. Аннары алар турында инде монда, епархиядә казначей булып эшләгәндә, бер хатымда да хәтеренә төшердем. Анда аерым оешма төзү турындагы идея дә күрсәтелгән иде. Мөгаен, алар Синодта яклау тапкандыр…

– Бу изге эш белән барлык чиркәүләр дә шөгыльләнә ич. Шулай булгач, моның өчен аерым контора нигә кирәк булды?

– Чиркәүләр, монастырьлар иноверецларны чукындыру эше белән алардагы РґРёРЅРё эшчәнлек арасында гына шөгыльләнәләр, анда РґР° ТЇР· мәхәлләләре тирәсендә генә. У? без фәкать шушы эшне генә башкарабыз Т»У™Рј Казан өязенең Р±РёРє ерак почмакларында, хәтта бөтен Р?дел – Урал арасында алып барабыз, атакай. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен РґУ™ТЇР»У™С‚ безгә акча бүлеп Р±РёСЂУ™. Аларга СЏТЈР° чукынучыларга Р±ТЇР»У™РєР»У™СЂ, хәтта ярлыларына кием-салым РґР° сатып алып бирәбез. РќРёС‡У™ еллар миссионерлык итүче кеше буларак шуны У™Р№С‚У™ алам: башка халыкларны христианлыкка тарту елдан-ел авырая бара. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ перәнник белән РґУ™ кызыктырырга туры килә…

– Башкаларны безнең дингә тартуның гел авырая баруын үзем дә беләм. Дөрес, авыр бара. Тик нишләмәк кирәк, ул – изге, шуның өстенә зур сабырлык һәм түземлелек сорый торган бик дәвамлы эш.

– Бик дөрес, атакай, Р±РёРє дөрес. РњРёРЅ тагын, Р±Сѓ Р±РёРє кыйммәткә С‚У©С€У™ торган СЌС€, РґРёРї С‚У™ У©СЃС‚У™СЂ идем. У?йтик, быел 201 кешене ТЇР· динебезгә керттек. Аларның берсен чукындыру казнага 3 СЃСѓРј 61 тиенгә төште! РђР· акча түгел Р±РёС‚, атакай!

– Нишләмәк кирәк? Киләчәктә Русиядә бары тик бер православие дине генә булырга тиешлеген аңлаган дәүләт андый чыгымнар тотарга мәҗбүр. Менә нәрсә турында киңәшмәкче идем синең белән, архимандрит… – диде инде сүзне күптәннән үзе теләгән юлга кертергә теләгән архиепископ.

– Тыңлыйм, атакай.

– Син Богородицк монастыреның турыдан-туры Синодка буйсынуын дөрес дип саныйсыңмы? Бар яктан караганда да ул Казан епархиясе карамагында булырга тиеш түгелме?

– Бу – Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґ тарафыннан эшләнгән СЌС€, шуңа РєТЇСЂУ™ аның Р±Сѓ гамәлен шик астына алырга Т»РёС‡ С‚У™ хакым СЋРє, атакай. РЎРёТЈР° РґР° РєРёТЈУ™С€ итмим, – РґРёРґРµ Раевский, ашыкмыйча гына, Р»У™РєРёРЅ Т»У™СЂ сүзен ачык Т»У™Рј мөһер суккан шикелле нык итеп. – Аннан СЃРѕТЈ, минем карашымча, чиркәүнең, монастырьның кемгә буйсынуы, кемгә каравы РјУ©Т»РёРј РґУ™ түгел бугай. Барыбыз РґР° бер ТЇРє РёР·РіРµ эшне башкарабыз Р±РёС‚, атакай. Менә монысы РёТЈ РјУ©Т»РёРјРµ РґРёРї уйлыйм.

«Бигрәк матур сөйли Р±Сѓ архимандрит, – РґРёРї уйлап алды Р?лларион Рогачевский эченнән. – Барыбер булса, кешеләр ишектән түгел, С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ йөрерләр иде…»

Ләкин бу уен кычкырып әйтмәде.

– Анысы шулай инде… – РґРёРґРµ Р?лларион атакай Т»У™Рј, аның Р±Сѓ сүзләрен чын күңеленнән У™Р№С‚У™РјРµ, СЋРєРјС‹ икәнен белергә теләгәндәй, тиз генә аның йөзенә РєТЇР· салып алды. – Шулай РёРЅРґРµ анысы… У?йтеп РєСѓСЏРј, архимандрит, алай РґР° РјРёРЅ Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ буенча РЎРёРЅРѕРґРєР° ТЇР· фикеремне җиткерергә тиеш РґРёРї саныйм. Колак салырлармы, СЋРєРјС‹, анысы – алар эше.

– Үзеңә карыйсың, атакай, анысы ТЇР· РёСЂРєРµТЈРґУ™. У? РјРёРЅ – СЋР» кешесенең юлда булуы хәерле – китеп барырга тиеш. Күрешүебезгә Р±РёРє шатмын, тагын бер тапкыр СЃРёТЈР° исәнлек-саулык Т»У™Рј епархия эшендә уңышлар телим, атакай.

– Рәхмәт, рәхмәт. Танышуыбызга мин дә шатмын, сиңа да уңышлар телим, – диде архиепископ, урыныннан торып. – Ярый, син дә сау-сәламәт бул, архимандрит!

Раевский чыгып китте. У? кабинет хуҗасы СЏРЅУ™РґУ™РЅ С‚У™СЂУ™Р·У™ янына килде РґУ™ аның Р№РѕСЂС‚ подъездыннан чыкканын, ябык, озын гәүдәсен сизелерлек ТЇРє аска Р±У©РіУ™ төшеп, ишегалды аша үтеп, арбасына менеп утырганчы күзәтеп торды.

«Моны дипломат итеп чит илгә генә Т—РёР±У™СЂУ™СЃРµ бар! – РґРёРґРµ СѓР» ТЇР·-үзенә. – Кара, ничек матур Т»У™Рј килешле сөйли! Бу теләсә кайсы инородецны безнең РґРёРЅРіУ™ күндерә ала торгандыр. У?ллә РіРёРїРЅРѕР· сәләте РґУ™ бар РёРЅРґРµ үзендә? Күзләренә туры каравы авыр, карасаң, сихерләр шикелле тоела. Р?РЅРґРµ шактый яшьтә булса РґР° күренеп тора: бирешергә теләми әле!..В»

Архиепископ Р?лларион Р±Сѓ У™ТЈРіУ™РјУ™Р»У™СЂРµ турында бер атна чамасы уйланып Р№У©СЂРґРµ-Р№У©СЂРґРµ РґУ™, СѓР№-фикере билгеле бер С‚У™СЂС‚У™РіУ™ кергәч, бер РґУ™ бер РєУ©РЅРЅРµ, СЏР·Сѓ өстәле янына килеп, РЎРёРЅРѕРґРєР° хат язарга утырды. Р›У™РєРёРЅ кулына каләм алгач, башта аны кемгә – обер-прокуроргамы, әллә РЎРёРЅРѕРґРЅС‹ Т—РёС‚У™РєР»У™РіУ™РЅ митрополит исеменәме? – язарга белмичә аптырап калды. Аннары Р?Р·РіРµ митрополит исеменә юлларга булды, С‡У©РЅРєРё обер-РїСЂРѕРєСѓСЂРѕСЂ РґРёРЅ кешесе түгел, СѓР» Синодта дәүләтнең «күзе Т»У™Рј колагы» ролен генә үти Р±РёС‚ РґРёРї уйлады.

Ул хатында йомшак формада гына, гәрчә моның Синод указы белән эшләнүен белеп торса да, Казан шәһәреннән нибары егерме чакрымда гына булган (монда архиепископ күрә торып ялганга барды, чөнки бу ара кырык чакрымнан да артык иде) Зөя шәһәрендәге Богородицк монастыреның ниндидер сәбәпләр буенча Казан епархиясенә түгел, ә турыдан-туры Синодка буйсынуы, бу турыда үзенең монда епархияне җитәкләргә җибәрелгәннән соң эшне кабул итеп алганда гына белүе турында язды һәм, әлбәттә, аның уенча, мондый хәлнең бик үк максатка ярашлы булмавын белдерде. Янәсе, мондый буйсыныш, җирле епархиянең абруена суга һәм аның тарафыннан иноверецларны христиан диненә тарту юлында башкарыла торган изге эшкә күзәтчелек итүне кыенлаштыра. Гәрчә бу турыда хатта язмаса да, Раевскийның башка халыклар арасында христиан динен тарату буенча алып барылган эшчәнлеге Казан епархиясенең бу өлкәдәге эшен кечерәйтеп, алай гына да түгел, хәтта аны Богородицк монастыре каршында эшләп килгән Яңа керәшен конторасы эше итеп кенә кабул итүгә китерә иде. Моны епископ епархиядә эшли башлаган беренче көннәреннән үк аңлап алды. Бу хәлгә, белмим, Тихон атакай ничек түзеп торгандыр, ә ул мондый башбаштаклыкка түзеп тора алмый, моңа аның мин-минлеге белән дини дәрәҗәсе һәм дә горурлыгы да ирек бирми иде.

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ Р?лларион атакай үзенең сыза-Р±РѕР·Р° Т»У™Рј кат-кат язган хатын епархия писереннән Р±РёРє матур итеп чистага күчертеп алды, С‡У©РЅРєРё Санкт-Петербургка барачак Т»У™Рј дәүләтнең бер канаты булган Синодта утыручы РёТЈ югары рухани кулына керәчәк хат Р±РёС‚!

РЁСѓР» хатны РЎРёРЅРѕРґРєР° Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ РєУ©РЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ Р?лларион Рогачевский Р°ТЈР° җавап көтеп, дөресрәге, борчылып яши башлады. Чыннан РґР°, борчылырлыгы РґР° бар РёРґРµ шул. Санкт-Петербургта утыручы югары руханилар аның хатында Р±У™СЏРЅ ителгән С‚У™РєСЉРґРёРј-фикерләрен дөрес аңлармы? РќРёРіУ™ әле СЃРёРЅ РЎРёРЅРѕРґ тикле СЃРёРЅРѕРґ указын тикшерергә алындың РґРёРї ачуланмаслармы? Монысы РґР° Р±РёРє РјУ©РјРєРёРЅ С…У™Р», С‡У©РЅРєРё андагыларның РґР° РјРёРЅ-минлекләре белән горурланулары җитәрлектер. «Без чыгарган указларга ревизия ясаудан башка эшең СЋРєРјС‹ әллә?В» – РґРёРї ачуланулары РґР°, алай гына түгел, хәтта әле рәтләп эшли РґУ™ башламас борын эштән ТЇРє алып ташлаулары РґР° бар.

Менә шундый сораулар борчый иде архиепископны. Кайвакыт, шулар турында уйлаганда: «Юкка яздым түгелме икән мин ул хатны?» – дигән чаклары да булды. Атналар, айлар үтә торды, ә аңа җавап һаман күренмәде. Шуннан соң шиге дә, борчылуы да арта төште.

Ниһаять, бер дә бер көнне, ул төшке ашын ашап утырганда, аның трапеза бүлмәсенә писер йөгереп диярлек килеп керде дә ишек төбеннән үк:

– Санкт-Петербургтан хат, атакай! – дип ярып салды.

Башка вакытта булса, СѓР» үзенең ашын бүлдергән Р±Сѓ писерне СЌС‚ итеп ачуланып куып чыгарган булыр РёРґРµ, С‡У©РЅРєРё аш-СЃСѓ вакытын РёР·РіРµ РјУ™Р» РґРёРї санаган архиепископның андый гадәте барын У?СЂС…У™СЂУ™Р№ йортындагылар барысы РґР° яхшы белә РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ юлы «Санкт-Петербургтан» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РЅРµ ишетүгә әллә нишләп китте. Башта кашыгын кулына тоткан килеш сүзсез катып калды, аннары аны өстәлгә РєСѓР№РґС‹ РґР°, сихерләнгәндәй, анда РЅРё язылганын белергә теләгән сыманмы, әллә әле һаман РЅРё булганын аңлап җиткерә алмыйчамы, писер кулындагы мөһерле берничә сургыч ябыштырылган пакетка карап тора башлады Т»У™Рј, ниһаять, аңышып җитте бугай, үзенең бас тавышы белән:

– Бир! – РґРёРї кычкырды. У?Р№Рµ, РЅУ™РєСЉ кычкырды, хәтта писер аның кискен тавышыннан куркып калды. – РќРёРіУ™ каттың багана шикелле? Бир, РґРёР»У™СЂ СЃРёТЈР°!

Писер хатны аның кулына тоттырды. У? СѓР» аны ашыга-ашыга ачты РґР°, дулкынлануыннан калтыраган кулы белән аннан У©СЃРєРµ өлешенә РґУ™ТЇР»У™С‚ гербы төшерелгән указ тартып чыгарды. РЁСѓР» вакыттагы киеренкелектән СЂУ™СЃРјРё кәгазьне РєТЇСЂРіУ™РЅ атакайның битенә бөрчек-бөрчек тирләр бәреп чыкты. Башта СѓР» РєСѓСЂРєР°-РєСѓСЂРєР° гына, У©СЃС‚У™РЅ-У©СЃС‚У™РЅ генә Р°ТЈР° РєТЇР· йөртеп алды, аннары, анда ТЇР·Рµ өчен куркыныч берни РґУ™ юклыгын аңлаганнан СЃРѕТЈ, аны бер РґУ™ ашыкмыйча, Т»У™СЂ сүзенә басым ясап, Р±РёРє тәфсилләп укып чыкты. РђРЅС‹ТЈ тәкъдимнәрен яклаган гына түгел, У™ СЂУ™СЃРјРё рәвештә теркәгән, РЎРёРЅРѕРґ тарафыннан 1732 елның 19 нчы июлендә чыгарылган указ РёРґРµ Р±Сѓ! РђРЅС‹ТЈ буенча Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґ моннан СЃРѕТЈ инородецларны чукындыруны Казан епархиясе башлыгы Р?лларион Рогачевскийга Р№У©РєР»У™РіУ™РЅ, Богородицк монастыре РґР° Казан епархиясенә буйсындырылган РёРґРµ. Бу турыда ашавын РґР° бүлеп укыган атакайның Р№У©Р·Рµ балкып китте, Т»У™Рј СѓР», моңарчы бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ РґУ™ булмаганны, аның сүзен, йомышын көтеп басып торган писердән:

– Не хочешь ли отобедать со мной, сын мой? – дип сорады.

– Что ты, батюшка, что ты?! – диде тегесе, кулларын селки-селки. – Спасибо, батюшка, спасибо, я пообедал уже!

– Р?РґРё тогда, сын РјРѕР№, РёРґРё СЃ Богом!

Архиепископ, тәмам тынычланып калып, ашавын ашыкмыйча гына, анда да ниндидер үзенә бертөрле ләззәт кичерә-кичерә дәвам итте.

В«У?йткәч С‚У™, Синодта СЋР»У™СЂР»У™СЂ утырмый шул! – РґРёРї уйлап алды СѓР» күңеленнән. – Р У™С…РјУ™С‚, минем ниятне дөрес аңлаганнар. Ниһаять, хәзер гаделлек торгызылачак! Бу указ Р—У©СЏРіУ™ РґУ™ җибәрелгәндер РёРЅРґРµ, мөгаен… Укысын! Моннан СЃРѕТЈ, РјРёРЅ СЃРёТЈР° түгел, Санкт-Петербургка гына буйсынам, РґРёРї, борынын РєТЇРєРєУ™ чөеп Р№У©СЂРјУ™СЃ! Чакыра торып та, РєТЇРїРјРµ вакыт килмичә Р№У©СЂРґРµ Р±РёС‚!..В»

Алай да, аның белән шәхсән үз алдында таныштыру өчен, ул кичекмәстән, бу атнада ук, Алексий Раевскийны епархиягә чакырырга кушты.

Р›У™РєРёРЅ архиепископ РёСЂС‚У™СЂУ™Рє сөенгән булып чыкты: архимандрит, ТЇР· СЃТЇР·Р»У™СЂРµ белән әйткәндә, «Казан белән Р—У©СЏ арасын СЋРє-бар СЌС€ белән таптап йөрергә» вакыты юклыгын, эшенең тыгызлыгын сылтау итеп, У?СЂС…У™СЂУ™Р№ йортына РєРёР»ТЇРґУ™РЅ баш тарткан. У?Р№Рµ, указны алуын алган Т»У™Рј, ТЇР·Рµ өчен монастырьның кемгә буйсынуы барыбер, тик СЌС€ кенә барсын, РґРёРї белдергән.

«Хәйләкәр РґУ™ СЃРѕТЈ! – РґРёРї уйлап алды Р?лларион атакай, Р°ТЈР° мондый С…У™Р±У™СЂРЅРµ җиткергәч. – Турыдан-туры Санкт-Петербург белән СЌС€ Р№У©СЂС‚ТЇ канына СЃРµТЈРіУ™РЅ! РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ епархиягә буйсынырга теләми, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. Ярар, буйсыныр, башка юлы СЋРє аның! Р?СЂС‚У™РјРµ-СЃРѕТЈРјС‹, РЎРёРЅРѕРґ указын ТЇС‚У™СЂРіУ™ тиеш булыр…»

Архиепископ Р?лларион Рогачевский, РёРЅРґРµ СЃРёРЅРѕРґРЅС‹ТЈ СЏТЈР° указы буенча, Богородицк монастыре РґР°, РЇТЈР° керәшен конторасы РґР° Казан епархиясендә саналган, шуңа РєТЇСЂУ™ аның Т»У™СЂ сүзен тыңларга тиеш булган аларның җитәкчесе архимандрит Алексий Раевскийны ТЇР· янына тагын РёРєРµ тапкыр чакыртып карады, тик СѓР» РёРєРµ мәртәбәсендә РґУ™ килмәде. Гел вакыты юклыгы турында әйтеп Т—РёР±У™СЂРґРµ. Мондый башбаштаклык – монастырь җитәкчесенең үзенә буйсынырга теләмәвен аңлаган архиепископ аның Р±Сѓ гамәлен РЅУ™РєСЉ шулай РґРёРї Р±У™СЏР»У™РґРµ, – әлбәттә, Р?лларион атакайның Р±РёРє ачуын китерде, Т»У™Рј СѓР» Р±Сѓ тыңлаусыз архимандритны ничегрәк Т—РёТЈУ™СЂРіУ™ РёРєУ™РЅ РґРёРї уйлана башлады. ТєУ™Рј бер РґУ™ бер РєУ©РЅРЅРµ, миссионерлык эшенә бүлеп бирелгән акчаларның ничегрәк кулланылуын тикшерү өчен, махсус боерык чыгарып, епархия казначее иеромонах Р?ванкин җитәкчелегендә У©С‡ кешене Р—У©СЏРіУ™ Т—РёР±У™СЂРґРµ. Алар анда ай ярым чамасы вакыт эчендә монастырьга Т»У™Рј РЇТЈР° керәшен конторасына бирелгән казна акчаларының ничек Т»У™Рј РЅРёРЅРґРё максатларда тотылуын ачыклады. Дөрес, Алексий Раевский аларның эшенә Т»РёС‡ С‚У™ комачауламады, С‡У©РЅРєРё РґРёРЅ эшенә фанатларча бирелгән архимандрит алдау-йолдау РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ белми, СѓР» үзенең казначееннан РґР° Т»У™СЂ тотылган тиеннең керем-чыгым дәфтәрләрендә тиешле тәртиптә Т»У™Рј көннекен-РєУ©РЅРіУ™ теркәп-язып баруын таләп РёС‚У™ РёРґРµ. Алай гына РґР° түгел, СѓР» ТЇР·Рµ РґУ™ шактый вакыт епархиядә казначей булып эшләгән, яхшы С‚У™Т—СЂРёР±У™ туплаган кеше буларакмы, әллә аның хәтере шулай яхшы идеме, СѓР» РєРёСЂУ™Рє чакта акчаның РєТЇРїРјРµ Т»У™Рј РЅРёРіУ™ тотылганын бернинди кәгазьсез РґУ™ әйтеп бирергә сәләтле РёРґРµ. Монысы РєТЇРїР»У™СЂРЅРµ РіР°Т—У™РїРєУ™ калдыра РёРґРµ.

Теләгәндә, тырнак астыннан РґР° кер табып була. РњРѕРЅРґР° РґР° шулай килеп чыкты: ТЇР· хуҗаларының РЅРё теләгәнен яхшы аңлаган тикшерүчеләр РґУ™ керем-чыгым мәсьәләсендә берничә вак-С‚У©СЏРє төгәлсезлекләр таба алдылар. Горур, буйсынмас булып калырга теләгән архимандрит Алексий Раевскийга ачуы килеп Р№У©СЂРіУ™РЅ атакайга шул Т—РёС‚У™ калды. РЎРёРЅРѕРґ указыннан СЃРѕТЈ сигез ай үткәч, 1733 елның 12 мартында, СѓР», аны миссионерлык эшенә РґРёРї бирелгән акчаны У™СЂУ™Рј-С€У™СЂУ™Рј РёС‚ТЇРґУ™ гаепләп, Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґРєР° СЏТЈР° хат юллады. Бу юлы хатын бер РґУ™ курыкмыйча СЏР·РґС‹, С‡У©РЅРєРё аның беренче хатыннан СЃРѕТЈ РЎРёРЅРѕРґ тарафыннан чыгарылган указ Р°ТЈР° Р·СѓСЂ ышаныч У©СЃС‚У™РіУ™РЅ РёРґРµ.




Ул эшли бирде


Архимандрит Алексий атакайны Санкт-Петербургка Яңа керәшен конторасы төзелгәннән соң башкарылган эшләре хакында хисап ясар өчен чакырулары турында хат килгәндә, ул Ярсуар авылына киткән иде.

Кәтиринкә авылы ягыннан килү юлындагы, гәрчә ул тирә-яктагы таулардан тәбәнәгрәк булса да, ни өчендер, Баштүбә дип аталган тау башына менеп җиткәнче үк, иң беренче булып күзгә ташланган, алтын йөгертелгән түбәсе белән тирә-якка ямь биреп торган чиркәүне күрүгә, атакайның йөрәге үзенә күрә ниндидер шатлыклы, канәгатьлек хисе белән еш-еш тибә башлады. Сәбәбе дә әнә шул чиркәү иде.

«Ничек тиз СѓР·Р° Р±Сѓ вакыт! – РґРёРґРµ СѓР» эченнән Т»У™Рј, чиркәүне РєТЇСЂТЇРіУ™, Р°ТЈР° таба карап чукынып алды. – Бу авылга РјРёРЅ әле РєТЇРїС‚У™РЅ түгел генә килгән шикелле идем, баксаң, Р°ТЈР° шактый вакыт узып та киткән РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ! РЈР» чакта Р±Сѓ тау башыннан беренче булып РєТЇРєРєУ™ ашкан мәчет манарасы күренә РёРґРµ. У? хәзер, Аллага шөкер, Ярсуарда мәчет урынына РЅРёРЅРґРё мәһабәт чиркәү салдырып куйдык! Вакыт РґРёРіУ™РЅРµТЈ СЃСѓ шикелле ага, валлаһи!..В»

У?Р№Рµ, СѓР» РјРѕРЅРґР° РёТЈ беренче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ Кәтиринкә авылы РїРѕР±С‹ Тимофей атакай белән 1719 елда килгән РёРґРµ. РЈР» чакта керәшен авылы саналган шушы Ярсуарда, РєТЇРїРјРµ У©РЅРґУ™ТЇРіУ™ Т»У™Рј куркытуга карамастан, РґТЇСЂС‚ гаилә православие диненә керергә аяк терәп каршы булып СЏС€У™Рї ята, У™ берничә гаилә, чукындырудан качып, ишетә белүенчә, Урал якларына китеп барган РёРґРµ. Р“У™СЂС‡У™ анда шушы РґТЇСЂС‚ гаилә кешеләреннән башка йөрүче булмауга карамастан, кайчандыр таштан салынган мәчет С‚У™ СЂУ™СЃРјРё рәвештә ябылмаган РёРґРµ әле. РђРЅРґР° мөселманнарның Р·СѓСЂ РґРёРЅРё бәйрәмнәрендә махсус РґРёРЅРё белеме булмаган, Р»У™РєРёРЅ ТЇР· диненә җаны-С‚У™РЅРµ белән бирелгән киребеткән Шакир шушында йөрүче шул РґТЇСЂС‚ гаилә әгъзаларына вәгазьләр сөйли, аннары барысы бергәләп намаз укыйлар РёРґРµ. Намаз РґРёРіУ™РЅРЅУ™РЅ, аны, ТЇР· өйләрендә яшертен генә, РёРЅРґРµ берничә ел христиан динен кабул иткән керәшеннәрнең РґУ™ кайберләре укый РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ РґУ™ ишетелгәләп тора. Хәер, бер Ярсуарда гына түгел, башка авылларда РґР° шактый РґРёР»У™СЂ башкаларга белгертмичә генә үзләренең элеккеге диннәрен тотучы керәшен татарлары. Төтенсез СѓС‚ булмый, РґРё халык мәкале, мондый СЃТЇР·Р»У™СЂ, мөгаен, СЋРєРєР° гына ишетелмидер. Димәк, тыштан христианин булып, күңелләре белән әле һаман мөселман булып калган андый кешеләр бар Т»У™Рј, РЅРё РіР°Т—У™Рї, аз РґР° түгелдер, мөгаен. У? Р±РёС‚ мондый икейөзлелек ачыла Т»У™Рј СЂУ™СЃРјРё рәвештә раслана калса, үзләренең хәтта утта яндырылуларын РґР° белеп тора андый кешеләр!..

Мондый хәлләрне булдырмас өчен, православие диненә күчкәннәрнең тормыш рәвешләрен, христиан гыйбадәт Т»У™Рј йолаларын ничек үтәүләрен РєТЇР·У™С‚ТЇ моңарчы җирле чиркәүләргә тапшырылган булса, 1731 елгы указ нигезендә, РЇТЈР° керәшен конторасына Р№У©РєР»У™РЅРґРµ. У?лбәттә, Р±Сѓ четерекле эшне контора үзенең миссионерлык белән шөгыльләнүче священниклары Т»У™Рј Богородицк монастыре монахлары белән генә, тәүлегенә егерме РґТЇСЂС‚ түгел, кырык сигез сәгать эшләсә РґУ™ булдыра алмый, С‡У©РЅРєРё Р±Сѓ алар колачларлык СЌС€ түгел. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ контора Р±Сѓ күзәтчелек эшен авыл чиркәүләре священниклары Т»У™Рј христиан динендәге урыслар, керәшеннәр СЏСЂРґУ™РјРµ белән башкарырга тиеш булды. Алексий атакай авыллардагы чукындырылган кешеләр арасыннан христианлыкка хыянәт иткән, РёТЈ дөрес булган православие диненнән Р±РёР·РіУ™РЅ затлар турында С…У™Р±У™СЂ итеп торучы кешеләр булдыруны тикмәгә генә Р±РёРє РјУ©Т»РёРј Т»У™Рј Р±РёРє кирәкле адым РґРёРї санамады. РўРёРє андыйларны табу бер РґУ™ җиңел түгел. У?ллә христиан диненнән читләшкән ТЇР· авылдашларын сатасылары килми (РЅРё әйтсәң РґУ™, бер авылда, бергә аралашып яшиләр Р±РёС‚), әллә, икейөзлеләнеп, яшерен генә ТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ мөселман динендә кала Р±РёСЂУ™Р»У™СЂ (ышан кешеләргә!), Р±Сѓ эшне башкарырга күндерелгән кешеләрнең җаваплары, үзара килешкән шикелле, гел бертөрле. РЇРЅУ™СЃРµ, бар РґР° тәртиптә, барысы РґР° христиан РґРёРЅРµ гыйбадәт Т»У™Рј йолаларын тиешенчә башкаралар. Нәтиҗәдә андый «шымчы» ларга акча гына СЋРєРєР° түләнелә булып чыга. РўРёРє бернишләп С‚У™ булмый, башкача, Р—У©СЏРґУ™ торып, күңелләре белән мөселман динендә булган, бер Аллаһка инанучы ялган керәшеннәр өстеннән РєТЇР·У™С‚ТЇ эшен ничек башкармак РєРёСЂУ™Рє?! У?РЅУ™ Кәтиринкә авылы РїРѕР±С‹ Р±РёРє ышанычлы кеше РґРёРї Р№У©СЂРіУ™РЅ, аннан СЃРѕТЈ ТЇР·Рµ РґУ™ ышаныч күрсәткән керәшен Фёдор ТЇР·Рµ РґУ™ яшерен генә мөселман динен тота РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ Р№У©СЂРё РґРё авылдашлары арасында. Дөрес, РєРѕСЂС‹ СЃТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ башка РјРѕРЅС‹ТЈ чыннан РґР° шулаймы, түгелме икәнен РєРёСЂРµ какмаслык итеп раслаучы бернинди дәлилләр РґУ™ СЋРє. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™, СЃРёРЅ христиан диненә, шулай булгач, император Пётрга РґР° хыянәт иттең РґРёРї, аның указында күрсәтелгәнчә, РєТЇРїР»У™СЂРЅРµ, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ аны РґР°, утта яндыру кебек Т—У™Р·Р° Р±РёСЂТЇ РјУ©РјРєРёРЅ түгел. Бар, раслап кара: әллә хак, әллә нахак? Аннан СЃРѕТЈ православие диненә фанатикларча ышанучы чиркәү поплары гына түгел, РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, Р±Сѓ РґРёРЅ сагында Р±РёРє нык торырга тиешле руханилар РґР°, әллә РјРѕРЅС‹ТЈ миһербансыз, мәрхәмәтсез Т—У™Р·Р° икәнен ТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ яхшы аңлыйлар, әллә Алланың мондый кыргый эшне хупламасын, РјРѕРЅС‹ТЈ Р·СѓСЂ РіУ©РЅР°Т» икәнен белеп торалар, христианлыктан РєРёСЂРµ чигенгән кешеләрне куркыту өчен, мондый каты җәзаны кулланырга Р±РёРє ашкынып тормыйлар шикелле. У? Р±РёС‚ христианлыкны ТЇР· мәнфәгатен генә кайгыртып кабул иткән андый кешеләрнең бер-икесен генә булса РґР° халык алдында утта яндырсаң, шуннан СЃРѕТЈ андый «православлар» Р°ТЈР° хыянәт РёС‚ТЇРґУ™РЅ шундук туктарлар РёРґРµ! РљРёСЂУ™Рє мондый каты Т—У™Р·Р°, Р±РёРє РєРёСЂУ™Рє! РЈР» хәтта безнең РґРёРЅРіУ™ РєТЇС‡У™СЂРіУ™ теләүчеләр санын РґР° РєТЇРїРєУ™ арттырырга СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™С‡У™Рє. Аннан СЃРѕТЈ, Шакир кебекләрне үгетләр өчен, атна саен килергә РґУ™ туры килмәс.

Бу авылда озак еллар христиан диненә керергә үгетләүгә бирешмәгән РґТЇСЂС‚ гаилә, шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ Шакир гаиләсе РґУ™ исенә төшкәч, архимандритның бөтен тәненә суык йөгергәндәй булды. Дөрес, аларның икесе барыбер христианлыкка күчте, тик РјРѕРЅС‹ТЈ өчен Р°ТЈР° шушы Ярсуар юлын гына РґР° сигез тапкыр таптарга туры килде! У?Р№С‚ТЇРµ генә ансат: сигез тапкыр! Р?РєРµ малаена рекрутлыкка вакыт җитеп килгәндә, Шакир гаиләсе РґУ™ барыбер христиан динен кабул РёС‚У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булды Т»У™Рј шуның аркасында малайлары солдатка алынудан котылып калды. РЎРёР·РґРµ СѓР» РёРєРµ малаеннан мәңгегә аерыласын! РњРѕРЅРґР°, әлбәттә, император Пётр I РЅРµТЈ зирәклеге чагыла иде…

Бөек Пётрның хәрби реформа турындагы указы нигезендә, даими хезмәткә рекрутлар иң беренче мәртәбә 1699 елда алына башлаган иде.

Аның бу адымы – даими армия төзү буенча ясаган беренче омтылышы булды. 1705 елда исә рекрутларны армиягә алу бу патшаның тиешле указы белән рәсмиләштерелеп, һәр ел саен үткәрелә башлады. Ул указ буенча, армиягә егерме йорттан унбиш-егерме яшькә җиткән, өйләнмәгән бер егетне алу карала иде. Пётр I даими рәвештә алып барган сугышлар (ул үзенең 36 еллык патшалык чорында 28 мәртәбә сугышты!) торган саен күбрәк солдатлар таләп иткәнгә күрә, бу яшь аралыгы еш кына бозылып, рекрут итеп хәтта унбер-унике яшьлек малайлар да алынды. Армиягә яисә флотка рекрут итеп чакырылдыңмы, туган-үскән җирең, туганнарың белән гомерлеккә саубуллаш дигән сүз, чөнки солдат һәм матрос хезмәте сроксыз иде. Монда инде, кемдер әйтмешли, православие динен түгел, моңарчы дөньяда булмаган шайтан диненә күчәрсең!

Шакир белән хатыны Сәлимәсенең дә, билгеле, ике малайларыннан гомерлеккә аерыласы килмәде. Дөрес, аны соңгы мәртәбә урыс диненә ул үзе түгел, ә контораны оештырганнан соң, ул махсус дингә өндәүче-проповедник итеп эшкә алган ике священникның берсе күндерде һәм чукындырырга Зөягә алып кайтты. Дөресен генә әйткәндә, гәрчә аның нервысында шактый уйнаса да, ни өчендер, Шакир кайсы ягы беләндер архимандритка ошый да иде. Ни өчен икәнен тәгаен генә әйтеп тә бирә алмый, ләкин ние беләндер ул аны ярата да кебек иде. Бәлки, үз диненә фанатларча бирелүе беләндер? Шакирны һәм аның хатынын, ике малаен һәм ике кызын христианлыкны кабул итүләрен чукындыру йоласы белән ныгытып, рәсмиләштереп кую өчен, Зөя монастырена китерелгән егерме дүрт чуваш, унсигез мари һәм унике удмурт белән бергә атакай үзе чукындырды.

– Йә, эшләр ничек, Шакир? – дип сорады Раевский ул чакта, аның белән исәнләшеп. – Саулык-сәламәтлек ничек?

– Рәхмәт, барысы да тәртиптә, – дип җавап бирде Шакир битараф тавыш белән. Хәтта очрашулары хөрмәтенә елмаеп та куймады!

– Тәвәккәлләдең, димәк? Бик яхшы, бик яхшы. Ниһаять, аек акылың җиңгән!

– Яхшымы, яманмы, кем белгән инде аны?.. Улларсыз каласыбыз килмәде…

Атакай, Шакирны һәм гаиләсен чукындырганда, бөтен ачыклыгы белән аңлады: бу кеше урыс динен күңеле белән түгел, ә фәкать малайларын үзләре янында калдыру өчен генә, ә гаиләсе ул кушканга күрә генә кабул итә.

Ярсуарның дүртенче үҗәт гаиләсе исә аның бу авылга өченче килүендә урыс диненә керүдән качып киткән берничә авылдашы янына, Урал артына китеп барган булып чыкты.

Шулай итеп, шөкер, хәзер Ярсуар тулысы белән керәшен авылына әйләнеп калды. У? мәчете РёСЃУ™ РєТЇРїС‚У™РЅ ТЇРє сүтелеп, ташлары чиркәү С‚У©Р·ТЇ өчен кулланылды. Чиркәү РґРёРіУ™РЅРЅУ™РЅ, ничектер гаугалы булып чыкты СѓР». Кайчандыр мөселман-татарларныкы булып, тулганга РєТЇСЂУ™, РёРЅРґРµ анда РєТЇРїС‚У™РЅРЅУ™РЅ беркемне РґУ™ Т—РёСЂР»У™РјУ™РіУ™РЅ РёСЃРєРµ зират өстендәге кабер ташларын аның нигезенә ташып салганда күтәрелде СѓР» тавыш-гауга. Шунысы РіР°Т—У™Рї: православие диненә керергә РєСѓР»-аяклары белән каршы торган теге РґТЇСЂС‚ гаилә башлыклары РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ шул тавышка РёРЅРґРµ шактый еллар элек христианлыкка күчкән керәшеннәр РґУ™ РґУ™СЂСЂУ™ТЇ булып кушылды! РЎУ™РЅУ™РєР»У™СЂРіУ™ тикле күтәренеп чыктылар, кабер ташларының чиркәү нигезенә салынганын күреп-белеп алгач! Т®Р·Р»У™СЂРµ – христианнар, У™ ТЇР·Р»У™СЂРµ мөселманнар яклы! РЇРЅУ™СЃРµ, СѓР» ташлар аларның У™Р±Рё-бабаларыныкы. Бер караганда, аларны РґР° аңлап була кебек, тик хәзер Р±РёС‚ РёРЅРґРµ аларга табыну өчен чиркәү РґУ™ РєРёСЂУ™Рє. Юк, шуны аңларга теләмәделәр. Тавышны Р·СѓСЂРіР° Т—РёР±У™СЂРјУ™СЃ өчен, бәладән башаяк РґРёРї, кабер ташларын куптарып чиркәү янына ташуны туктатырга туры килде. У? аларга каршы солдатлар чакыртып эшне тагын РґР° зурайтасы килмәде. Р?РЅРґРµ зират кырыена чыгарып куйганнары РґР° өелгән килеш калды. Шөкер, чиркәү төзелеп бетте, әйтергә РєРёСЂУ™Рє, Р±РёРє матур килеп чыкты СѓР»! Кулга Р±РёРє оста РёРєУ™РЅ шул Кострома ташчылары! Хәер, борынгы РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ осталары РґР° сынатмады – алар кулы белән эшләнгән алтын йөгерткән С‚ТЇР±У™СЃРµ әллә кайдан РєТЇР· явын алып тора!

Менә хәзер РјРѕРЅРґР° РєРёР»ТЇР»У™СЂРµ РґУ™ шушы чиркәү белән бәйле РёРґРµ. РђРЅС‹ТЈ РїРѕР±С‹ итеп бүген СЂУ™СЃРјРё рәвештә Р—У™Р№РЅРµТЈ Богородицк монастыре каршындагы РґРёРЅРё керәшен мәктәбен тәмамлаган, бераз миссионер булып Р№У©СЂРіУ™РЅ шушы авыл егете Александр билгеләнәчәк. Шушы уңайдан РєРёР»ТЇР»У™СЂРµ. Шөкер, егет өметле күренә. РЁУ™С‚, тора-бара шушы тирәдәге авыллардагы татарларны безнең РґРёРЅРіУ™ үгетләү буенча эшләр сизелерлек нәтиҗәләр Р±РёСЂУ™ башлар. Р§У©РЅРєРё РґРёРЅ кешесенең мөселман-татарлар белән чатлатып ТЇР· телләрендә СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРµ бөтенләй башка РЅУ™СЂСЃУ™: РєТЇРїРєУ™ ышанычлырак кына түгел, У™ ышандырырлык РєУ©С‡ белән С‚У™СЌСЃРёСЂ РёС‚У™СЂРіУ™ тиеш! Хәзер Р±РёС‚ татар авылына килеп керүгә, СЃРёРЅРµТЈ каршыңа килүче Т»У™СЂ кеше, шайтаннан качкан шикелле, монахны СЏРёСЃУ™ кафтан РєРёРіУ™РЅ урыс священнигын РєТЇСЂТЇРіУ™, бара торган җиреннән кырт борыла РґР° юлдан читкә тайпыла. Шулай СѓРє берничә Р№РѕСЂС‚ кешеләрен У™ТЈРіУ™РјУ™РіУ™ җыярга теләсәң РґУ™, кайсысы шундук үзенә ашыгыч СЌС€ тапкан булып СЋРєРєР° чыга, күбесе, РіУ™СЂС‡У™ аларда өйләреннән каядыр чыкканда беркайчан ишекләрен Р±РёРєР»У™ТЇ гадәте булмаса РґР°, капка-ишекләрен Р±РёРєР»У™Рї РєСѓСЏ, калганнары чакырган Т—РёСЂРіУ™ килеп С‚У™ тормый. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™, телисеңме, СЋРєРјС‹, У©Р№ борынча йөрергә туры РєРёР»У™ РёРЅРґРµ аннары. РђРЅРґР° РґР° күбесе, урысча берни аңламаган булып, татарча: «Белмәс, белмәс!В» – РґРёРї кулларын селки-селки, өйләреннән чыгып РєРёС‚ТЇРЅРµ сорый. Менә аңлатып кара СЃРёРЅ аларга христиан РґРёРЅРµ нигезләрен Т»У™Рј шуңа РєТЇС‡У™СЂРіУ™ кирәклеген! У? рәхәтләнеп ТЇР· телләрендә сөйләшкән татарны тыңламый калмаслар, минемчә. РўРёРє әлегә аз алар, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ аларны РєТЇРїР»У™Рї әзерләргә РєРёСЂУ™Рє. Аннары шундый СѓРє РґРёРЅРіУ™ өндәүче яшьләрне СѓРґРјСѓСЂС‚, мари, чуваш, РјРѕСЂРґРІР° халыклары арасыннан әзерләү РґУ™ максатка ярашлы булыр РёРґРµ. Мондый адым динебезне иноверецлар арасында тарату юлындагы РёР·РіРµ эшебезне икеләтә-өчләтә җиңеләйтәчәк.

Архимандритның уйларын аның белән арбада утырып барган ике монахның берсе бүлде:

– Без бу авылда кунабызмы, атакай? – дип сорады ул.

– Нәрсә, керәшен кызларына тартамы әллә? – диде икенчесе, сары тешләрен күрсәтеп. – Кара аны, аларны бер кичтә генә каратып булмый торгандыр, гәрчә безнең диндә саналсалар да, татарлар – горурлыкларын саклап калган халык алар!

– Юк, кунмыйбыз, – дип җавап бирде Алексий монахның соравына. – Монда яңа священник хөрмәтенә гыйбадәт кылабыз да, ашап-эчеп алуга ук, Бәрәскә дигән бик зур авылга китәбез. Бу юлы сәяхәтебез шактый озакка сузылачак – бик еракта ул, Уфа өязенә караган Минзәлә шәһәре янында ук! Аның каравы анда безнең изге миссиябез колач җәяр өчен урын җитәрлек! Тик шунысы бар: мөселман-татарлар белән эш итәргә туры киләчәк…

– У? нишләп шулхәтле ерак Т—РёСЂРіУ™ барабыз, атакай? Андагы халыкны безнең РґРёРЅРіУ™ тарту буенча эшләрлек чиркәүләр Т»У™Рј миссионерлар юкмыни СЃРѕТЈ?!

– Бар барын РґР°, тик Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РґУ™ башкарган эшләре әлегә артык сизелми. У?йтик, РёРєРµ Р№У©Р· чамасы хуҗалыклы шул авылда нибары егермеләп йортта гына чукындырылган керәшеннәр яши. Р™У©Р· илле елдан артык вакыт эчендә Р±РёС‚ Р±Сѓ!

Аларны чиркәүдә моңарчы Р·СѓСЂ Р±У™Р№СЂУ™Рј вакытларында РјРѕРЅРґР° РґР° гыйбадәтләр кылып, керәшеннәргә урыс телендә вәгазьләр СЃУ©Р№Р»У™Рї килгән Кәтиринкә авылы РїРѕР±С‹ Тимофей белән бүгеннән башлап шушы чиркәүнең РїРѕР±С‹ булып эшли башлаячак Александр каршы алды. Күрештеләр. Бер сәгатьтән халыкны җыярга килешеп, шөкер, хәзер РјРѕРЅС‹ТЈ өчен чиркәү манарасына куелган, тавышы тын, җилсез РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ хәтта кайбер күрше авылларга тикле ишетелә торган матур яңгырашлы чаңы бар! Акрын гына булса РґР°, халык та чиркәүгә РёСЏР»У™РЅУ™ башлады, Р±У™Р№СЂУ™Рј көннәрендә шактый кеше җыела. У?лбәттә, РЅРё өчендер, Р°ТЈР° кырын-кырын карап үтүчеләр РґУ™ бар.

Юлдан СЃРѕТЈ Александрның әтисе Фёдор РґУ™РґУ™Р№РіУ™ кереп бераз С‡У™Р№Р»У™Рї алганчы, халык та җыелып өлгерде. Башта анда килгән халыкка Казан епархиясе Т»У™Рј С€У™С…СЃУ™РЅ аның башлыгы архиепископ Рогачевский исеменнән («Бу турыда ишеткән Р?лларион атакайның күңеле булыр!В») архимандрит Алексий Раевский СЂУ™СЃРјРё рәвештә ачылуы белән мәхәллә кешеләрен котлап, РёР·РіРµ РґРѕРіР° укып, чиркәүнең алтарена РёР·РіРµ СЃСѓ бөркеп, изгеләндереп чыкты, аннары җыелган халыкка әллә РЅРё озын булмаган вәгазь СЃУ©Р№Р»У™Рї, гыйбадәт кылды Т»У™Рј Ярсуар халкына моннан керәшен мәктәбендә махсус белем алган авылдашлары Александрның шушы РёР·РіРµ йортның РїРѕР±С‹ булып эшләячәген тантаналы С‚У©СЃС‚У™ белдерде.

– Ул христиан дине нигезләрен бик тырышып үзләштерде, бик тыйнак егет, – диде ул. – Сез бик бәхетле халык, чөнки шушы көннән башлап вәгазьләрне үз телегездә тыңлый аласыз. Епархия дә, шәхсән үзем дә дин юлында ул безнең дә, үзегезнең дә ышанычын, һичшиксез, тулысынча аклар дип уйлыйбыз. Хәерле сәгатьтә, Алла сиңа һәр изге адымыңда ярдәм итсен, Александр!

Архимандрит бу нотыгын тәмамлаганнан соң, әле яңа гына поп итеп куелган Александр татар телендә вәгазь сөйләп алды. Гәрчә аның ни сөйләгәнен аңламаса да, ул аны, аңлаган кыяфәт чыгарып, бик дикъкать белән тыңлап торды. Шулай итеп, Ярсуар чиркәве милли поплы булды!..

Чиркәүдә гыйбадәт кылу һәм мәхәлләнең побын тәкъдим итү чарасы үткәч, Александр өенә кайткан кунакларны аның әтисе, йорт хуҗасы Фёдор:

– У?Р№РґТЇРє, У™Р№РґТЇРє, хөрмәтле кунаклар, С‚ТЇСЂРіУ™ узыгыз, С‚ТЇСЂРіУ™! – РґРёРї, Р±РёРє җылы каршылады.

– Син чиркәүдә күренмәдең шикелле?.. – диде аңа Кәтиринкә чиркәве побы Тимофей, күрешкәндә аңа шикле караш ташлап. – Булмадыңмы?

– Соң, мин бит аннары тагын безгә керәсегезне белдем, шуңа күрә сезне каршыларга әзерләнергә калдым, – дип җавап бирде аңа Фёдор, серле генә итеп күзен кысып. – Ярар, бу юлга Ходай кичерсен инде, моннан соң йөри башларбыз…

Аның күз кысуының мәгънәсен аңлап алган попның сүзне озайтып торасы килмәде, шуңа күрә бары тик:

– Чиркәү – изге урын, анда йөрү – һәр христианның изге бурычы, – дию белән генә чикләнде.

– Бик дөрес, атакай, бик дөрес! Ярар, утырышыгыз, кунаклар, утырышыгыз! Ходай биргән ризыклардан авыз итегез! – Ул, шулай сөйләнә-сөйләнә, өстәлгә бер чирекле шешә һәм берничә стакан да китереп куйды.

Шешәдә нәрсә булгандыр, бары тик Тимофей атакайның, тулар-тулмас бер стаканны эчеп җибәргәннән соң, канәгатьлек белән иреннәрен сөртә-сөртә: «Усал нәрсә, шайтан алгыры!» – дигән сүзләреннән аның көмешкә булуын аңларга була иде. Тик аннан башка берәү дә шешәгә кагылып карамады, ә поп бераздан, үзе салып алып, тагын ярты стакан эчеп җибәрде.

– Артыкка китмиме, атакай? – дип куйды архимандрит, аңа шелтәле караш ташлап. – Кәтиринкәгә кайтасың бар…

– Бар нәрсә дә Алладан! – диде моңа каршы поп, тик өстәл янында утыручыларга аның моның белән нәрсә әйтергә теләве аңлашылмый калды. – Бар нәрсә дә!

Ашап-эчеп алгач, Алексий Раевский һәм аның белән килгән монахлар китәргә җыена башлады.

– Юл алдыннан берәрне тотып куй, атакай! Озын юлыгызны кыскарта төшәр, күңелең күтәрелеп китәр, – диде аңа инде шактый исерә төшкән поп.

– Рәхмәт, РјРёРЅ мондый РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ гомеремдә авызыма РґР° кабып карамадым! – РґРёРї, архимандрит урыныннан күтәрелде. – Сый-хөрмәтегез өчен Р·СѓСЂ СЂУ™С…РјУ™С‚, Фёдор! У? СЃРёРЅ, Александр, У™РіУ™СЂ РґУ™ РјУ™РіУ™СЂ СЏСЂРґУ™Рј, РєРёТЈУ™С€-мазар РєРёСЂУ™Рє булса, теләсә кайсы вакытта мөрәҗәгать РёС‚ – булышырбыз. Аннары динебезне тарату буенча татар авылларына РґР° чыга башларсың РґРёРї ышанам. Бу РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РґУ™ РјРёРЅ СЃРёТЈР° Р·СѓСЂ өметләр баглыйм.

– У?лбәттә, атакай. Ышанычың өчен СЂУ™С…РјУ™С‚, – РґРёРґРµ Александр.

У?тисе Фёдор РёСЃУ™ бер СЃТЇР· РґУ™ дәшмәде.

Юллары чыннан да озын иде шул. Шуңа күрә, төннәрен юл уңаендагы авылларда куна-куна, дүрт тәүлек чамасы бардылар.

…Алексий атакайның Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™РіУ™ беренче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ килеп чыгуы һаман исендә әле. 1723 елның РєУ©Р·Рµ РёРґРµ СѓР». Р?еромонах Раевский Казан епархиясендә казначей булып эшли РёРґРµ.

– Мөселман РґРёРЅРµ руханилары – имам Т»У™Рј хәзрәтләренең СѓР» якларга РґР° шактый СѓРє РєТЇРїР»У™Рї керүләре турында сөйлиләр, – РґРёРґРµ Р°ТЈР° бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ РўРёС…РѕРЅ атакай, үзенә чакыртып. – Бар әле шул тирәгә, белеп, ТЇР· РєТЇР·Р»У™СЂРµТЈ белән күреп кайт шундагы хәлләрне. Чынын сөйлиләрме РёРєУ™РЅ, әллә арттыралармы? Уфа өязенә караган РњРёРЅР·У™Р»У™ РґРёРіУ™РЅ С€У™Т»У™СЂ бар анда, У™ шуннан ерак түгел генә Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™ РґРёРіУ™РЅ Р±РёРє Р·СѓСЂ авыл бар РёРєУ™РЅ. РЈР» Казан өязенә карый. Дөрес булса, СѓР» тирәдәге урыс чиркәүләре РґУ™, миссионерлык белән шөгыльләнүче монах Т»У™Рј священниклар РґР° рәтле СЌС€ майтара алмыйлар РґРё шул авылда. Безнең РґРёРЅРіУ™ күчкән халыкларга дәүләтнең РєТЇРї ташламалар булдыруына карамастан, чыннан РґР°, бернинди үгетләргә РґУ™ бирешми торган ниткән татарлар СЏС€У™Рї ята РёРєУ™РЅ СЃРѕТЈ анда?! У?ллә арттыралармы?

– Бәрәскә?! – дип сорады иеромонах, үзе дә искәрмәстән.

Атакай, җавап белән ашыкмыйча, өстәлдә яткан бер папканы ачып караганнан соң гына:

– У?Р№Рµ. Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™, – РґРёРї Т—У©РїР»У™Рї РєСѓР№РґС‹. – РќУ™СЂСЃУ™, әллә булганың бармы?

– Кайдадыр колагыма чалынган шикелле бу исем. Тик кайда һәм кайчан, һич кенә дә хәтерли алмыйм, атакай! Бәлки, шулай тоеладыр гына…

– Алайса, берочтан шуны да ачыклап кайтырсың, – дип көлеп куйды архиепископ. – Колагыңа чалынганмы, әллә ишеткән булганмы син ул авыл турында?..

РўРёС…РѕРЅ атакай кабинетыннан чыккач, СѓР» Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™ РґРёРіУ™РЅ Р±Сѓ исемнең РЅРёРіУ™ таныш кебек тоелуы, дөресрәге, аны кайда ишетүе хакында исенә төшерә алмыйча, берничә РєУ©РЅ уйланып Р№У©СЂРґРµ. РђРЅС‹ТЈ моңарчы хәтеренә беркайчан РґР° зарланганы СЋРє РёРґРµ Р»У™, шайтан алгыры! У? РјРѕРЅРґР° ТЇС‡ иткән шикелле төшми генә Р±РёС‚ исенә! Бәлки, ялгышамдыр, РґРёРї тынычландырырга тырышты СѓР» ахырда үзен. Р?шеткәне РґУ™, кайдандыр укыганы РґР° юктыр Р±Сѓ исемне.

Беркөнне епархиядә хуҗалык эшләре бүлегендә эшләүче Терентий исемле иеромонах дусты аны үзләренә мунчага чакырды – алар У?СЂС…У™СЂУ™Р№ йортыннан астагы урамда ТЇР· йортлары белән яшиләр РёРґРµ. Юлга чыгар алдыннан, Р±РёРє С‚У™ яхшы булыр РґРёРї уйлады СѓР» Т»У™Рј Р±РёРє теләп СЂРёР·Р° булды. Мунчада алыштырыр өчен, чиста эчке киемнәрен алырга РґРёРї караваты астыннан чемоданын тартып чыгарса, РєРёРЅУ™С‚ яшен тизлеге белән – әйтерсең уктан аттылар! – башына Санкт-Петербург исеме килеп төште. У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, РЅУ™РєСЉ шушы С€У™Т»У™СЂРЅРµТЈ исеме яңгырагандай булды аның колак төбендә. Гаҗәп С‚У™ түгел: РјРѕРЅС‹ флотта священник булып эшләгәндә сатып алган менә шушы гап-гади агач чемоданы искәртте! РЁСѓР» СѓРє секундта РєТЇР· алдында анда эшләп Р№У©СЂРіУ™РЅ чакларының кайбер мизгелләре яңарып киткәндәй булды. РќРё сәбәпледер шундук флот чиркәвендә чукынудан баш тарткан, шуның белән аны Р±РёРє уңайсыз хәлдә калдырган РіРѕСЂСѓСЂ татар матросы: «Менә РјРёРЅ СѓР», РјРёРЅ!В» – РґРёРї, үзенең шомырттай кара, сихерләү көченә РёСЏ күзләрен тишәрдәй булып Р°ТЈР° С‚У©Р±У™РіУ™РЅ килеш алдына килеп баскан шикелле тоелды. РЈР» хәтта көтелмәгән Р±Сѓ хәлдән ирексездән СЏРє-ягына каранып алды. Юк, СЋРє, янында беркем РґУ™ басып тормый РёРґРµ, әлбәттә. Тукта, РЅРё исемле РёРґРµ СЃРѕТЈ әле СѓР»? Александр, Александр… Юк ла, СѓР» чукынмаган татар РёРґРµ Р±РёС‚. Шулай булгач, кайдан килсен Р°ТЈР° урыс исеме?! У? фамилиясе? Анысы РґР° онытылган! Урыс исем-фамилиясе булса онытылмас РёРґРµ, У™ татарныкы булгач… Туктале, РјРёРЅ Р°ТЈР° Александр исеме бирмәкче идем түгелме СѓР» чакта? Дөрес Р±РёС‚, У™Р№! Татар исеме белән баш катырганчы РґРёРї, чукынган очракта, РЅУ™РєСЉ шушы исемне бирмәкче идем РёС‡ РјРёРЅ Р°ТЈР°! У? РЅРё өчен Александр? Димәк, аның татарча исеме шуңа якынрак булган. Алай РґР° РЅРё исемле РёРґРµ СЃРѕТЈ Р±Сѓ татар матросы? Шушы елларда татарлар авылларында Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™ ишетергә туры килгән Р?СЃУ™РЅРіУ™СЂУ™Р№, Р?СЃУ™РЅР±У™С‚, Р?шангали, Р?шбулды? Юк, боларның берсе РґУ™ түгел. Татарларда тагын РЅРёРЅРґРё исемнәр еш яңгырый СЃРѕТЈ әле? Р?сламбакый? Р?СЂРјУ©С…У™РјРјУ™С‚? Юк, СЋРє, аның исеме боларына якын РґР° килми РёРґРµ. Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ? РќУ™РєСЉ ТЇР·Рµ! У? фамилиясе? Анысы РґР° РёСЃС‚У™ калмаган. Тукта, РЅРёРіУ™ баш катырып утырам СЃРѕТЈ әле РјРёРЅ ниндидер татар матросының исем-фамилиясе белән?! У?-У™, У™Р№Рµ, Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™ РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РЅРµ У™РЅУ™ шул татардан ишеткән идем Р±РёС‚ РјРёРЅ! Юк, аның үзеннән түгел, аның рекрутлык мәгълүматы белән танышканда укыган идем. У?Р№Рµ, СѓР» архиепископ РўРёС…РѕРЅ атаган менә шушы авылдан РёРґРµ! РќУ™РєСЉ шулай: Казан У©СЏР·Рµ, Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™ авылы. Димәк, РёСЃУ™РЅ булсалар, анда баргач, шул матросның әти-әнисен РґУ™ күрергә РјУ©РјРєРёРЅ булачак. РќРёРЅРґРё РёРєУ™РЅ алар, чукынып, малайларын рекрутлыктан коткара алып та, РјРѕТЈР° бармаган Р±Сѓ кешеләр?! Хәзерге РєУ©РЅРґУ™ аны флотка, шуннан СЃРѕТЈ РёРЅРґРµ гомерләрендә бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ РґУ™ күрешергә насыйп булмаслык Т—РёСЂРіУ™ җибәрүләренә үкенәме РёРєУ™РЅ алар? Үзләрендә җан газабы СЃРёР·У™Р»У™СЂРјРµ, СЋРєРјС‹? Бу яктан караганда РґР° Р±РёРє кызыклы булыр төсле алар белән Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™РґУ™ очрашу.

У?Р№Рµ, очрашты СѓР» Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™РґУ™ Р±Сѓ гаилә белән, очрашты. Башта, сорашып-белешеп, РёРЅРґРµ моннан берничә ел элек христиан динен кабул иткән Егор Басаркин РґРёРіУ™РЅ кешегә барып керделәр – РёРїС‚У™С€ С‚У™, булышчы РґР°, шул СѓРє вакытта сакчы ролен РґУ™ ТЇС‚У™СЂ РґРёРї («Кем белгән мондагы татарлар холкын?В»), ТЇР·Рµ белән Казан монастыреннан бер монахны РґР° алган РёРґРµ. Тормышы рәтле-башлы булмаса РґР°, – СѓР» РєТЇР· алдында РёРґРµ! – ТЇР·Рµ әйтүенчә, кырык Р±РёС€ яшьтә булган, тик беренче карауда СѓРє ТЇР· яшеннән РєТЇРїРєУ™ карт чырайлы, ябык гәүдәле, С‚У™Р±У™РЅУ™Рє буйлы, РєТЇРїС‚У™РЅ кайчы-С„У™Р»У™РЅ РєТЇСЂРјУ™РіУ™РЅ чәчләре муенын гына түгел, хәтта РЅРёРЅРґРё С‚У©СЃС‚У™ икәнен РґУ™ аңлап булмый торган күлмәк якаларын РґР° каплаган шул Егор аларны, СЂУ™С…РјУ™С‚, җылы караш, ачык Р№У©Р· белән каршылады. Хатыны С‡У™Р№ янына өйләрендә булган каты-котысын РґР° чыгарды. Ярлы СЏС€У™ТЇР»У™СЂРµ күренеп кенә түгел, Р№У©Р·РіУ™ бәреп тора РёРґРµ. У?ле ярый иеромонах Алексий ТЇР·Рµ белән бераз шикәр Т»У™Рј, РєРёСЂУ™Рє-ярагы чыкса РґРёРї, карабодай ярмасы РґР° алган РёРґРµ. Менә алар Р±РёРє урынлы булды.

Чәйләп алгач, хәл-әхвәл сорашып, тормышлары турында сөйләшеп утырдылар. Дөресрәге, Раевский – сораулар, ә Егор аларга җавап биреп торды. Ачыкланганча, авылда, чыннан да, христиан диненә күчкән гаиләләр нибары егерме ике генә икән, алай да атакай әйткән егермедән икегә артык. Христиан диненә өндәргә килүчеләр сирәкләгән, хәтта соңгы айларда күренмиләр дә диярлек, чөнки татарлар, аларны күрүгә, тараканнар ярыкка кереп качкан сыман, күп очракта юкка чыгалар, килгән священниклар аларны җыя да алмый, аларны өйләренә дә кертмиләр икән. Мондагы татарлар бик дини халык, христиан диненә кергән очракта каралган ташламаларга берничек тә ышанмыйлар. Бер караганда, үзләре керәшен егетләрен рекрут итеп алмаганнарын күреп тә тора, тик нигәдер барыбер үз диннәреннән ваз кичәргә теләмиләр…

– Бу авылда бер гаилә СЏС€У™СЂРіУ™ тиеш… Аларның Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ атлы малайлары У©С‡ ел чамасы элек рекрут итеп флотка алынды. Фамилиясен хәтерләмим…

– Соң, алайса, Сибгать турында әйтәсең син! – дип җанланып китте Егор. – Тулысы белән әйткәндә, Сибгатулла исемле ул, ә фамилияләре – Хәбибуллин.

– Нәкъ шулай! РњРёРЅ СѓР» матросның фамилиясен хәтерли алмый аптыраган идем. У?Р№Рµ, РЅУ™РєСЉ шулай: Хәбибуллин! Р?СЃУ™РЅ-саумы СѓР» кеше?

– Шөкер, исән-сау! – диде Егор, аның исән-сау яшәп ятуына үзе дә бик сөенгәндәй ачык итеп, эчкерсез елмаеп. – Сибгать – безнең Бәрәскәнең бик билгеле кешесе ул. Аны олысы да, кечесе дә хөрмәт итә. Авылда ул ишеген, тәрәзәсен ясамаган, өй бурасын бураганда кул тыкмаган бер генә йорт та юк! Аның кулында балта, пычкы уйнап тора – бик оста кеше! Алма агачыннан ерак төшми, дип юкка гына әйтмиләр шул – балалары да үзенә охшаган, бик булган-уңганнар.

– Аңлашылды-ы-ы… – дип сузды иеромонах һәм, ни турындадыр уйланып бугай, беравык сүзсез калды, тик бераздан гына шул ук сүзен кабатлады: – Аңлашылды…

– Карале, атакай, син аның малае турында кайдан беләсең соң?! – дип гаҗәпләнде өй хуҗасы. – Аның рекрутлыкка киткәненә берничә ел инде!

– Мин ике ел флотта священник булып хезмәт иттем. Шуннан беләм… – Алексий Раевский шуннан башкасын сөйләүне кирәксенмәде.

– Шулай булса гына, – диде Егор һәм бу турыда башка берни дә сорашмады.

– Мөмкин булса, мин син әйткән ул Сибгать белән очрашыр идем…

– У? нишләп РјУ©РјРєРёРЅ булмасын?! – РґРёРї җанланып китте Егор. – РўРёРє ни… СЃРёРЅ аның белән сөйләшкәндә, аның исемен тулысы белән әйтеп, Сибгатулла РґРёРї СЃУ©Р№Р»У™С€У™ РєТЇСЂ! Р§У©РЅРєРё, У™Р№С‚У™Рј Р±РёС‚, СѓР» – безнең авылның хөрмәтле кешесе. РђРЅС‹ТЈ белән Сибгать РґРёРї СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇ безгә генә ярый…

– Аңладым, – диде Алексий атакай, ә үзе эченнән: «Карале, аны безнең диндәге керәшеннәр дә үз итә икән!» – дип уйлап алды.

– Киттекме, алайса? – Шунда Егор, берни дәшмичә, алар сүзенә генә колак салып утырган монах ягына ымлады. – Бу егет тә безнең беләнме? – дип сорады.

– У?лбәттә.

Егор өеннән чыгып, борыла-борыла берничә тыкрык һәм урам аша бара торгач, алгы яктагы тәрәзә йөзлекләре генә түгел, капкасы да такталардан матур итеп ясалган, әллә ниткән фигуралар белән бизәлгән өй янына килеп җиттеләр.

– Менә шушы була РёРЅРґРµ Сибгатьнең У©Рµ! – РґРёРґРµ Егор ниндидер күтәренке тавыш белән. У?йтерсең Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™РіУ™ генә түгел, У™ бөтен РґУ©РЅСЊСЏРіР° урам ягындагы У©С‡ тәрәзәсеннән – хәтта татар авылларында РґР° Р±РёРє СЃРёСЂУ™Рє күренеш! – карап торган Р±Сѓ матур Р№РѕСЂС‚ аның үзенеке РёРґРµ. – РђРЅС‹ТЈ Сибгатьнеке РёРєУ™РЅРµ әллә кайдан күренеп тора!

У?Р№Рµ, чыннан РґР°, аның СЃТЇР·Р»У™СЂРµ белән килешми РґУ™ булмый. Алексий атакайның Р±РёРє РєТЇРї урыс, чуваш, СѓРґРјСѓСЂС‚, мари, РјРѕСЂРґРІР° авылларында булганы бар. Р›У™РєРёРЅ әле моңарчы мондый төзек, Р·СѓСЂ Т»У™Рј матур У©Р№РЅРµ аларның берсендә РґУ™ РєТЇСЂРіУ™РЅРµ булмады. Хәтта үзләренең тырышлыгы, осталыгы, теләсә РЅРёРЅРґРё шартларда РґР° хуҗалык РёС‚ТЇРіУ™ хирыслыгы белән башка халыклардан РєТЇРїРєУ™ аерылып торган татар авылларында РґР°!

«Менә РјРѕРЅС‹ У©Р№ РґРёСЃУ™ТЈ РґУ™ була! – РґРёРї сокланды СѓР», бер мәлгә туктап калып. – Кызганыч, әлбәттә, тик безнең урысларда мондый могҗизаны очрату кая СѓР»! РўУ™СЂУ™Р·У™ йөзләрен менә шушылай Р±РёР·У™ТЇ турында әйтмим РґУ™ РёРЅРґРµ! Аларның күпләрендә капка РґР° СЋРє Р±РёС‚! Олы капка урынына аркылы-торкылы куелган агач колгалар, кечесе урынында – РєРёСЂС‚У™ РєРёСЃУ™РіРµ. У? РјРѕРЅРґР° РЅРёРЅРґРё капкалар! Капка түгел, У™ сәнгать У™СЃУ™СЂРµ!В»

Өйгә керделәр. Анда Сибгатулла белән хатыны Бәдерхәяттан башка кеше юк иде. Авылдашы Егор белән килеп кергән рясалы тагын ике кешене күргәч, йорт хуҗасы имәнеп китте. Шундук башыннан яшен тизлеге белән: «Бу озын, кара киемдәге кешеләр юньлегә йөрмиләрдер, – дигән күңелсез уй йөгереп узды. – Берара туктап-тынып торганнар шикелле ие, тагын башлаганнар, димәк?..» Ләкин үз тормышында әби-бабалардан калган «Авызың тулы кара кан булса да, кеше алдында төкермә!» дигән әйтемне һәрчак истә тотып яшәгән Сибгатулла моны күрсәтмәде, чөнки шул ук әби-бабалардан калган гыйбарәләрнең «Ачык чырай, кайнар чәй» дигәне дә хәтерендә иде. Шуңа күрә ул керүчеләрне мөмкин кадәр ачык йөз белән каршыларга тырышты. Аның кинәт кенә килеп кергән кара киемдәге урыс руханиларын күргәннән соң каушап калуын сизенде бугай, Егор, аны тынычландырырга теләп:

– Менә, Сибгать, СЃРёТЈР° СЃРёРЅРµТЈ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРµТЈРЅРµ РєТЇСЂРіУ™РЅ кешене алып килешем әле, – РґРёСЏСЂРіУ™ ашыкты.

– Узыгыз, уз! Түргә узыгыз! – диде хуҗа, шундук йомшара төшеп. Һәм үзе шикелле үк куркып, каушап калган хатынына дәште: – Чәеңне куеп җибәр, Бәдерхәят!

– Хәзер, атасы, хәзер! – дип, хатыны шундук почмакларына кереп китте.

– Алла Р±Сѓ йортка иминлек бирсен! – РґРёРґРµ иеромонах, С‚ТЇСЂРіУ™ таба узып, тик чукынып алырга базмады. – Р?сәнлек-саулыкмы?

– Аллаһка шөкер, исән-сау йөреп торабыз әлегә, – дип, хуҗа кеше өстәл тирәли кулдан ясалган урындыклар тезә башлады. – Утырышыгыз!

Утырыштылар. Тик, сүз башларга кыймыйчамы, әллә бу очрашуның бер дә көтмәгәндә килеп чыгуыннан уңайсызланыпмы, беравык барысы да тынып калды. Һәркайсы каршы якның сүз башлавын көтә иде шикелле.

Ниһаять, Егорның малаен күргән кешене алып килүен искәреп, Сибгатулла:

– Йә, сөйләгез, кайсыгыз РєТЇСЂРґРµ безнең Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµ? – РґРёРї, рясалы РёРєУ™ТЇРЅРµТЈ олырагы булган Алексий атакайның йөзенә туп-туры карады. – Кайда, кайчан?

Бу караштан Раевский хәтта ничектер бераз югалып калды.

«Нәкъ теге матросның сихерле карашы! – дип уйлап алды ул эченнән. – Булса да булыр икән шундый охшашлык! Хәер, гаҗәп тә түгел, ул аның әтисе ич…»

Алексий атакай, үзенең кем икәнен әйтеп, берничә ел элек үзенең Санкт-Петербург шәһәрендә флотта священник булып эшләве, аның матрос булып хезмәт итүче малаен У™РЅУ™ шунда РєТЇСЂТЇРµ турында СЃУ©Р№Р»У™Рї Р±РёСЂРґРµ. РЎУ©Р№Р»У™Рї Р±РёСЂРґРµ РґРёРіУ™С‡ С‚У™, Р±РёРє кыска Т»У™Рј РґУ™ Р±РёРє саран булды аның СЃТЇР·Рµ. РЈР» менә хәзер каршында утырган, Егор раславы буенча, шушы авылның Р±РёРє хөрмәтле кешесе булган Р±Сѓ РёСЂ-атка: «Малаегыз Р±РёРє С‚У™ ТЇТ—У™С‚ РёРґРµ, чукынудан баш тартты Т»У™Рј шуның өчен Р±РёРє С‚У™ кыерсытылды», – РґРёРї У™Р№С‚У™ алмый РёС‡ РёРЅРґРµ! У? Сибгатулланың Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ турында РєТЇР±СЂУ™Рє беләсе, РєТЇР±СЂУ™Рє РЅУ™СЂСЃУ™ ишетәсе килде.

– Йә, ничек ул анда? Ничек хезмәт итә? – дип сорады ул.

– Мин РєТЇСЂРіУ™РЅ-белгәндә, аның барысы РґР° яхшы иде… – РґРёРґРµ Алексий, ялганын яшерергә тырышып. – Р?СЃУ™РЅ-сау, таза. Аларның ашау СЏРіС‹ РґР° яхшы. Хәзер РґУ™ хезмәте яхшы барадыр РґРёРї уйлыйм. Хәер, СѓР» хат язадыр Р±РёС‚?

– Яза, әлбәттә. Болай ТЇР·Рµ, үзем РёСЃУ™РЅ-сау, хезмәтем бара, РґРёРї СЏР·Р° язуын. У?Р№Рµ. Р›У™РєРёРЅ аның безне борчыйсы килмичә алдавы РґР° бар…

– Юк, минемчә, алдауга бара торган кеше түгел ул, – диде иеромонах. – Бик намуслы егеткә охшаган иде малаегыз. Хәзер дә шулай булып калгандыр дип беләм…

Атакайның бу сүзләре Сибгатулланың күңеленә сары май булып ятты.

– Шулай гына була күрсен инде! – дип куйды ул. – Сез үзегез безнең якларга нинди эш-йомыш белән килеп чыктыгыз?

– Без урыс булмаган халыкларга бердәндер дөрес һәм дә изге христиан диненә керү юлында булышу максаты белән йөрибез, Сибгатулла абый, – диде иеромонах.

– Ничек булышу?! – дип гаҗәпләнде хуҗа. – Ничек итеп?

– Башка РґРёРЅРґУ™РіРµ РєТЇРї кеше әлегә христиан РґРёРЅРµ нигезләрен, аның асылын тиешле РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ аңлап бетерми. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ христианлыкка РєТЇС‡ТЇРЅРµ СЃСѓР·Р° РєРёР»У™Р»У™СЂ. Православиене тизрәк кабул РёС‚У™СЃРµ, бөтен күңелләре белән шуңа тартыласы урында, әйтик, У™РіУ™СЂ мөселман татарларны РєТЇР·РґУ™ тотсак, алар, үзләренең ялгыш карашта торучы абыз муллалары коткысына бирелеп, Р°ТЈР° ниндидер шик белән карауларын дәвам РёС‚У™Р»У™СЂ. У? без У™РЅУ™ шундыйларга СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™СЂРіУ™ тиеш…

– Ничек итеп? – дип кабатлады Сибгатулла үзенең соравын. Ул бу попның (аның өчен ряса кигән һәр кеше дә поп иде) әле генә әйткәннәрен аңлап бетермәде бугай.

– У?лбәттә, аңлату, төшендерү юлы белән. Яхшылап аңлатучы булганда, кешеләр, һичшиксез, үзләренең яшәеш рәвеше итеп РёР·РіРµ христианлыкны сайлаячак.

– У?Р№С‚ әле, батюшка, У™РіУ™СЂ РґУ™ Т»У™СЂ халык ТЇР·Рµ өчен РёРЅРґРµ У™Р±Рё-бабалары сайлаган, алардан буыннан-буынга РєТЇС‡У™ килгән ТЇР· диннәрендә калсалар РЅРё була? Бу кемгә комачаулый?

Сибгатулланың Р±Сѓ соравы иеромонахны уңайсыз хәлдә калдырды. РЈР» утырган урынында ничектер угаланып алды, С‡У©РЅРєРё җавап бирер өчен кыен сорау РёРґРµ Р±Сѓ. РђТЈР°: «Нишлисең, Р±Сѓ бездән генә калмаган, Казанны яулап, Казан ханлыгын җимергән Явыз Р?ваннан СѓРє РєРёР»У™ Р±РёС‚!В» – РґРёРї җавап биреп булмый, С‡У©РЅРєРё СѓР» ТЇР·Рµ ТЇРє У©Р№ хуҗасының күңелендә урысларга карата ачу тудырырга РјУ©РјРєРёРЅ. Аннары: В«Р?лдәге РґРёРЅРЅУ™СЂ төрлелеге Р СѓСЃРёСЏРґУ™ бердәмлек булмауны РєТЇСЂСЃУ™С‚У™, У™ аны булдыру өчен, анда яшәүче халыкларның барысының РґР° бер генә РґРёРЅРґУ™ булуы шарт», – РґРёРї аңлатсаң РґР° ничек?.. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ Раевский, Сибгатулланың Р±Сѓ соравына СѓР» аңларлык, канәгатьләнерлек җавап табу өчен, Р±Сѓ мизгелдә миен Р±РёРє киеренке эшләргә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ итте.

– Бу РёР» тынычлыгы өчен РєРёСЂУ™Рє, – РґРёРґРµ СѓР», ахырда шундый җавапка тукталып. – Бер РґРёРЅРґУ™РіРµ кешеләрнең бер-берсенә бернинди дәгъвалары РґР° булмый, булуы РґР° РјУ©РјРєРёРЅ түгел. У? төрле диндәгеләр арасында низаглы хәлләр килеп чыгу мөмкинлеге Р·СѓСЂ. Димәк, илдә тынычлыкның бозылуы бар. Аңлашыламы, Сибгатулла абый?

Раевский әңгәмәдәшен С…У©СЂРјУ™С‚ йөзеннән тулы исеме белән генә түгел, У™ «абый» сүзен кушып дәшүен СЃРёР·РјРё РґУ™ калды. Р?РЅРґРµ СѓР» Р°ТЈР° икенче тапкыр шулай мөрәҗәгать РёС‚У™ РёРґРµ бугай.

– Аңлашылды, Р»У™РєРёРЅ ышандырмады, – РґРёРґРµ У©Р№ хуҗасы. – Төрле диндәгеләрнең РґУ™ бүлешер РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРµ СЋРє. У?Р№Рµ. Шулай булгач, алар арасында РЅРёРіУ™ низаглар килеп чыгарга тиеш РёРєУ™РЅ?

– Азмыни?.. РњУ™СЃУ™Р»У™РЅ, православиене дөрес аңламаганнан РґР° килеп чыгарга РјУ©РјРєРёРЅ алар. Менә С€У™С…СЃУ™РЅ ТЇР·РµТЈ безнең РґРёРЅРіУ™ күчкән кешеләргә, әйтик, менә хәзер шушында утырган, безнең РґРёРЅРЅРµ кабул иткән Егорга ничек карыйсың? РЁУ™С‚, ачу беләндер, У™? У?Р№С‚ әле, яшермичә генә!

– Ниткән ачу?! Сезнең РґРёРЅРЅРµ кабул РёС‚ТЇРµ белән СѓР» безнең авылныкы булудан туктамады, тик исеме генә ТЇР·РіУ™СЂРґРµ: элек Гәрәйша булса, хәзер – Егор. Безнең халыкта «Җаны теләгән, елан ите ашаган» РґРёРіУ™РЅ әйтем бар. Шулай булгач!.. РњРёТЈР° РґРёСЃУ™, кеше РЅРёРє немецлар динен кабул итми! РўРёРє кеше булып калсын! Менә СЌС€ РЅУ™СЂСЃУ™РґУ™, минемчә. У?Р№Рµ.

Раевскийның эченә бераз җылы йөгерде: «Димәк, Р°ТЈР° кайсы РґРёРЅ РґУ™ барыбер! – РґРёРї уйлап алды СѓР». – Алайса, аның христианлыкка РєТЇС‡ТЇРµ РґУ™ ихтимал! У?РіУ™СЂ РґУ™ РјУ™РіУ™СЂ авылдашлары тарафыннан Р·СѓСЂ хөрмәткә РёСЏ булган мондый кеше христианлыкка РєТЇС‡У™ калса, Р±Сѓ С…У™Р» ТЇР·Рµ ТЇРє искиткеч Р·СѓСЂ файда китерә алыр РёРґРµ! РљУ©С‚ТЇРґУ™РіРµ сарыклар алдан барган РєУ™Т—У™ артыннан РёСЏСЂРіУ™РЅ шикелле, аның үрнәгендә безнең РґРёРЅРіУ™ күчүчеләр шактый табылыр иде».

– Мин сине дөрес аңласам, сиңа кайсы дин дә барыбер, ә, Сибгатулла абый? – диде Раевский, аңа таба иелә төшеп. – Димәк, син православиене дә кабул итә аласың?

– Дөрес аңламагансың, батюшка. Минем өчен теләгән динен тоткан Т»У™СЂ кеше РґУ™ барыбер, дидем РјРёРЅ. ТєУ™СЂ кеше ТЇР·Рµ теләгән РґРёРЅРЅРµ тотсын! Менә, РјУ™СЃУ™Р»У™РЅ, үзем – мөселман динендәге кеше. У?Р№Рµ. РђРЅС‹ РЅРёС‡У™РјУ™ Р№У©Р· еллар Р±СѓРµ У™Р±Рё-бабаларыбыз тоткан. РЈР» буыннан-буынга РєРёР»У™. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ РјРёРЅРµ башкасы кызыксындырмый.

Ул арада хуҗабикә Бәдерхәят өстәлгә җырлап торган самавырын китереп куйды, үзе бизәкләп-чуклап тукыган тастымалга төрелгән бер бөтен түгәрәк ипи алып чыгып, Сибгатулласына бирде, ә ул, кунакларның урыс динендәге кешеләр икәненә һич тә игътибар итмичә, бисмилласын әйтеп, күкрәгенә терәп, телемнәргә кисәргә кереште. Шундук өстәлдә солы боткасы пәйда булды, кунаклар алдына матур итеп бизәлгән агач кашыклар куелды.

– Аш-судан җитешегез! – РґРёРґРµ Сибгатулла, кулына алган кашыгын күрсәтеп. – Р?гътибар итегез: үзем ясаган кашыклар! Ничек, ошыймы?

– Син ясаган булгач, ничек ошамасын инде, Сибгать! – дип, Егор кулы белән янында утырган авылдашының аркасыннан дусларча гына кагып алды. – Кулларың алтын бит синең!

Шуннан соң Алексий да алдына куелган кашыкны алып, әйләндерә-әйләндерә карарга кереште.

– Чыннан да, үзең ясадыңмы син боларны, Сибгатулла абый? – дип сорады ул.

– Кашык ясауның бер авырлыгы да юк аның! – диде хуҗа кеше.

Шулай сөйләшә-сөйләшә ашап эчкәннән соң, инде табыннан кубып, сәкегә килеп утыргач, моңарчы төп йомышын ничек башларга белмичә, җай килүен көткән иеромонах, үз алдына сөйләнгәндәй, йомшак тавыш белән:

– У? РјРёРЅ, Сибгатулла абый, СЃРёРЅРµ безнең РґРёРЅРіУ™ керергә У©РЅРґУ™СЂРіУ™ килгән идем, – РґРёРї РєСѓР№РґС‹ Т»У™Рј, сүзләренең Р°ТЈР° ничек С‚У™СЌСЃРёСЂ итүен белергә теләгән сыман, йөзенә күтәрелеп карады. – Православие – РёТЈ дөрес РґРёРЅ Р±РёС‚! РЎРёРЅ күңелеңнән РјРѕРЅС‹ ТЇР·РµТЈ РґУ™ тоеп яшисең шикелле…

Өй хуҗасы, аның сүзләрен ишетмәгәндәй, берни дә дәшмичә, моны, чыннан да, үзе ясавына ышанырга теләгән сыман, кулындагы кашыгын әйләндерә-әйләндерә каравын дәвам итте. Тик ишеткән икән ул аларны, шулай беравык тынып торганнан соң, ул, ашыкмыйча гына, кашыгын өстәлгә куйды да:

– Безне РјРѕТЈР° кыстаучылар РєТЇРї булды РёРЅРґРµ, батюшка, – РґРёРґРµ. – Башкалар теләсә нишләсен, тик РјРёРЅ мондый эшкә бармыйм. У? кайсы РґРёРЅРЅРµТЈ дөрес икәненә килгәндә, һәркем ТЇР· динен РёТЈ дөресе РґРёРї саный. У?Р№Рµ. РњРѕРЅС‹ТЈ өчен беркемне РґУ™ гаепләргә РєРёСЂУ™РєРјРё. Р?нануы бар РёРєУ™РЅ, Т»У™СЂ кеше ТЇР· динен тотсын.

– Буй җиткереп килә торган тагын бер малаең бар бугай синең, Сибгатулла абый?

– У?Р№Рµ, бар. Уникенче яше.

– У?РіУ™СЂ гаиләң белән христианлыкка күчсәң, малаеңның монысы рекрутлыктан котыла ала, Сибгатулла абый! – РґРёРї җанланып китте иеромонах. – Бөек Пётр патшаның Р±Сѓ турыда махсус указы бар! У?Р±Рё-бабайларга карап кына СЏС€У™Рї булмый, хәзерге тормыш турында РґР° уйларга РєРёСЂУ™Рє. У? РјРѕРЅРґР° шундый мөмкинлек! Файдаланып калырга ашык, Сибгатулла абый! Уйла Р±Сѓ турыда, яхшылап уйла! РљТЇСЂУ™Рј, СЃРёРЅ акыллы, аек баштан фикер Р№У©СЂС‚У™ торган кеше.

– Аллаһ язганны күрербез, – диде Сибгатулла. – Дөрес әйтәсең, безнең дин кешеләре гел аек баштан йөри. Бездә исерткеч нәрсәләр тыела. Эчүне урыс дине генә хуплый: побы да эчә, мәхәллә кешеләре дә!..

Бу сүзләрне ишеткән иеромонах утырган урынында угаланып алды, чөнки бөтен гомерен шуңа инанып яшәгән һәм изге дин буларак башкаларны да шуңа тартылырга өндәгән үз дине турында мондый бәяне ишетү бер дә күңеленә ятышлы түгел иде. Шуңа күрә бермәл аңа каршы ни әйтергә дә белмичә уйланып калды.

– Бәндәләрнең төрлесе бар бит… Мәсәлән, үземнең андый нәрсәне авызыма да кабып караганым булмады! – диде.

– Урыс дине аны рөхсәт итә. Эш менә нәрсәдә. Кыскасы, без бала-чага түгел, безне үгетләп маташырга кирәкми, батюшка! Аллаһ язмышында ни язган, кеше дөньялыкта шуны күрә…

Беренче мәртәбә Бәрәскәдә Сибгатулла белән очрашуы, аны христианлыкка күчәргә өндәү менә шулай тәмамланган иде. Дөрес, ул баруы да эзсез калмады, әлбәттә, үгетли торгач, Егор булышлыгы белән, аның ниндидер туганы булган бер гаилә башлыгын урыс динен кабул итәргә күндереп булды. Бу – хатыны һәм ике баласы белән дүрт кеше дигән сүз.

Нишлисең, монысы белән дә канәгатьләнергә туры килде…

…Менә хәзер, берничә елдан соң, кабат шул авылга барышлары.

Алар, Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™РіУ™ кереп, килеш-килбәте белән җимерек сарайны хәтерләткән Егор У©Рµ янына килеп туктадылар. Беренче килүләрендә Р±Сѓ У©Р№ әллә РЅРё төзек, матур булмаса РґР°, мондый СѓРє шыксыз түгел кебек РёРґРµ. У? хәзер… Хәер, капка РґРёРіУ™РЅРµ СѓР» чакта РґР° СЋРє РёРґРµ югын.

Өй хуҗасы килеп чыкмасмы дип, олаудан төшмичә, бераз көтеп тордылар, тик җилләргә генә түгел, капка дип атарлык нәрсәнең бөтенләй булмавы аркасында, керергә теләгән һәр җан иясенә шыр ачык булган «капка» төбенә чыгучы кеше күренмәде. Раевский арбадан төште дә, монахларны калдырып, өйгә кереп китте. Анда Егорның хатыны берүзе генә иде. Аның әйтүенчә, ире берничә кеше белән бергә Бәрәскәдән күрше урыс авылы зиратына бер үлгән туганнарын җирләргә киткән. Баксаң, православие динендәге үлгән кешеләрне Бәрәскәнең мөселман зиратына күмәргә рөхсәт тә ителми, моны керәшеннәр үзләре дә теләми, шуңа күрә мәетләрен моннан сигез чакрымдагы Грязево дигән урыс авылына алып барып күмәләр икән. Бу юлы Егорның хатыны, аны тануын таныса да, Казаннан тикле килеп чыккан кунакка бернинди ачык чырай да күрсәтмәде, түргә узарга чакыру түгел, хәтта чәй дә тәкъдим итмәде.

– Егор кайчан кайтыр икән соң? – дип сорады инде бу юлы Бәрәскәгә иеромонах дәрәҗәсендә түгел, ә архимандрит санында килгән атакай.

– Кем белгән инде аны!.. – диде уртача буйлы, бик ябык гәүдәле, битләре куе сипкел белән бизәлгән хатын. Раевский аның исемен хәтерли алмады. – Аннан соң ничек кайтып керер бит әле… Мәетне күмеп кайтканнан соң, поминка була: эчеп, мәетне искә алалар…

Менә хәзер РјРѕРЅРґР° тукталып булмасын аңлаган Алексий атакай, нишләргә СЃРѕТЈ, РґРёРї СѓР№РіР° калды. Килмешәк шикелле капка төбендә көтеп тору РґР° уңайсыз, Р±ТЇС‚У™РЅ керәшен йортына барып төшсәң тагын ничек?.. Бер РґУ™ таныш түгел кешегә килеп керү уңайсыз РґР°. У? Егор, РЅРё әйтсәң РґУ™, таныш кеше РёРґРµ РёРЅРґРµ.

– Шушы тирәдәрәк кенә керәшен гаиләсе яши торган өй бармы? – дип сорады ул хатыннан.

– Бар, атакай, бар! – диде аның бу соравына шатланган шикелле тоелган хатын. – Шушы урамның каршы ягында дүртенче йорт – Бәчүкләр йорты. Үзе әле күптән түгел генә безнең яннан узып китте. Өйдә булырга тиеш!

Раевский чыкты да, арбага утырып, Бәчүкләр өенә киттеләр. Килеп туктадылар да берәр кеше килеп чыкмасмы дип көтә башладылар. Дөрестән дә, күп тә үтмәде, киртә сыман гына ясалган җил капкадан йөзен сакал-мыек басып алган ир-ат килеп чыкты.

– Бәчүк? – дип сорады Раевский кисәк кенә, исәнләшеп тә тормыйча.

– У?Р№-Р№Рµ, Р‘У™С‡-С‡ТЇ-ТЇРє, Бәчи-лий булам, – РґРёРґРµ РёСЂ-ат. – Кем РєРёСЂУ™Рє? РќРёРіУ™?

– Башта исәнләшик әле, Р‘У™С‡ТЇРє. Р?сәнлек-саулыкмы? Без – Р—У©СЏ шәһәреннән. Православие динен тарату буенча СЌС€ алып баручылар…

– Р?сәнмесез, исәнмесез! – РґРёРї, Р‘У™С‡ТЇРє аның сүзен бүлдерергә ашыкты. – У? кайда СѓР» Р—У©СЏ РґРёРіУ™РЅ С€У™Т»У™СЂ?

– Тау ягында, Казан шәһәре янында. Без Егорда тукталмакчы идек тә, ул мәет җирләп йөри икән.

– У?Р№Рµ, якын туганы үлеп китте шул аның. РЎРѕТЈ, бераз көтеп торыгыз, СѓР» арада Егор РґР° кайтып Т—РёС‚У™СЂ, – РґРёРґРµ Р‘У™С‡ТЇРє.

Күренеп тора: ерак Т—РёСЂРґУ™РЅ килгән кешеләрне Т»РёС‡ С‚У™ үзендә калдырасы килми РёРґРµ. Юлчылар РјРѕРЅС‹ аның сүзләреннән Р±РёРє яхшы аңлады. У?Р№Рµ, Р±Сѓ юлы Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™ Раевскийны якты Р№У©Р· белән каршы алмады.

«Бер караганда, Р±Сѓ Р‘У™С‡ТЇРє элеккеге мөселман нәселеннән РёС‡! – РґРёРї уйлап алды атакай, аның РёРЅРґРµ шактый вакыттан бирле кырынмаган йөзенә җирәнгеч караш ташлап. – У? Р±Сѓ халык үзенең кунакчыллыгы, эчкерсезлеге белән билгеле. Шулай булгач, РіУ™СЂС‡У™ христиан диненә күчкән булса РґР°, СѓР» сыйфатлар анда РґР° калырга тиеш РёРґРµ ләбаса! Юк, калмаган. Нишләптер РґРёРЅРµ белән бергә СѓР» аларны РґР° югалткан. РќУ™СЂСЃУ™, РјРѕТЈР° христианлыгы гаеплеме? Юктыр, РјРѕРЅРґР° РґРёРЅРЅРµТЈ РЅРё гаебе булсын РёРєУ™РЅ?..В»

Р?РЅРґРµ нишләргә?

У? Р‘У™С‡ТЇРєРЅРµТЈ ТЇР· уйлары. РќРёРіУ™ әллә кайдан килеп чыккан, гомерендә беренче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ генә РєТЇСЂРіУ™РЅ Р±Сѓ кешеләрне кунак РёС‚У™СЂРіУ™ тиеш РґРё әле СѓР»?! Казан тикле ерак Т—РёСЂРґУ™РЅ алар бер генә РєУ©РЅРіУ™ килмәгәндер. Җитмәсә, атлары РґР° бар, аны РґР° ашатырга кирәктер. Үзләренең РґУ™ ашарларына юньле азык-төлек СЋРє әле РјРѕРЅРґР°! Аннан СЃРѕТЈ безнең такы-токы гына аларга ошамас та. У? РјРёТЈР° Казан кунаклары килде РґРёРї, баерак татарлар ишеген кагарга була булуын РґР°, – алар, шуның ише йомыш төшкәндә, беркайчан РґР° Р±СѓС€ РєСѓР» белән чыгармыйлар, – тик РЅРё өчен аларга РґРёРї, йөземне ертып, кешегә барырга тиеш РґРё РјРёРЅ?! Юк РёРЅРґРµ, Егорны беләләр РёРєУ™РЅ, шуңа гына барсыннар!

– Егор хәзер өенә кайтырга тиеш, – РґРёРґРµ СѓР», ашыгып. – Р?РЅРґРµ алар Грязево зиратыннан РєТЇРїС‚У™РЅ кайтты. Поминкада гына утыра ул… – РґРёРґРµ Р‘У™С‡ТЇРє, ашыга-ашыга. – У?РіУ™СЂ РґУ™ Р±РёРє ашыгыч РєРёСЂУ™Рє булса, йөгереп кенә барып, хәзер үзем апкайтам РјРёРЅ аны! Берничә генә Р№РѕСЂС‚ аркылы алар…

Архимандрит: «Ярар, алайса», – дип әйтеп тә бетермәде, өеннән бик акрын, теләр-теләмәс кенә килеп чыккан ир күз ачып йомганчы юк та булды. Аның артыннан бары тик «Мин хәзер!» дигән ике сүзе генә ишетелеп калды.

Чыннан да, озак та үтмәде, капка төбендә башта Бәчүк үзе, ә аның артыннан исә алпан-тилпән килгән Егор килеп тә җитте. Егорның авызы ерык, ул Раевскийны ерактан ук танып алды һәм, ике кулын ике якка җәеп:

– Р?С€У™РЅРјРµ-шаулармы, хөрмәтле атакай! – РґРёРї, аны кочаклап СѓРє алды, аннары, куллары белән аның аркасына дусларча каккалап алгач, монах егетләр белән РґУ™ күреште. Баксаң, аның берничә теше төшеп, СѓР», хәзер сөйләшкәндә, берничә хәреф урынына «ш», «ж» хәрефләрен У™Р№С‚У™ РёРєУ™РЅ. – РќРёС‡У™ кышлар, РЅРёС‡У™ Р¶У™Р№Р»У™СЂ! РЁРёРЅ РјРёРЅРµ ачулана РєТЇСЂРјУ™ РёРЅРґРµ, атакай, РјРёРЅ бераз ни… жур кайгылы көнем… У?ле күмеп кенә кайттык та, шуны ишкә алып утырырга туры килде. Бер С€ТЇР¶ белән әйткәндә, РїРѕРјРёРЅРєР°. У? анда, үжең беләшеңдер…

– Ярар, ярар, андый чакта рөхсәт ителә инде… Синең авыр кайгыңны уртаклашам, – диде архимандрит, йөзенә кайгылы төсмер чыгарып. – Нык булырга тырыш, бирешмә!

– Яхшы шүжең өчен СЂУ™С…РјУ™С‚, атакай. У?Р№Рµ, СЂУ™С…РјУ™С‚ яхшы шүжең өчен. – Егорның күзләрендә, кайгысыннан Р±РёРіСЂУ™Рє, – салмыш кешедә кайгы озак торамыни! – Р·СѓСЂ кунак авызыннан чыккан СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµТЈ исерек башына С‚У™СЌСЃРёСЂРµ аркасында бугай, яшьләр күренде. РўРёРє үзен тиз кулга алды. – Р™У™, РЅУ™СЂС€У™ көтәбеж? Борыгыз атны, У™Р№РґУ™, бежгә киттек!

Егор өенә кайттылар. Монахлар анда атакайның кушуы буенча үзләре белән алып йөргән тары, солы ярмалары белән бергә бераз шикәр дә алып керде. Архимандритның берәр җиргә озаграк кунача барасы булса, кирәк-ярагы чыгар дип, шуның ише азык-төлекне арбасында йөртә торган гадәте бар иде. Менә хәзер бик тә ярап куйды. Аларны биргәч, Егор хатынының – исеме Мария икән – йөзе күз алдында яктырып китте.

…Бу юлы Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™РґУ™ бер атнага якын булдылар. Егор белән андагы тормыш турында озак-озак сөйләшеп утырдылар. У?лбәттә, тугыз ел эчендә авылларында, Т»У™СЂ Т—РёСЂРґУ™РіРµ шикелле ТЇРє, шактый гына үзгәрешләр булган. Кемнәрдер үлгән, яшьләр үсеп Р±СѓР№ җиткерә торган, аннары өйләнешкәннәр, кемнәрдер, чукындырудан качып, әлегә чукындыру эше белән шөгыльләнүче христиан РґРёРЅРµ руханилары Т»У™Рј миссионерларының кулы җитмәгән Урал артына китеп барганнар. Р§У©РЅРєРё СЃРѕТЈРіС‹ вакытларда күрше-тирәдәге урыс авылы поплары гына түгел, хәтта Вятка өязеннән РґУ™ еш килгәли башлаганнар. Бу аңлашыла РґР°, әлбәттә. Р‘У™СЂУ™СЃРєУ™ тикле Р·СѓСЂ авылны христиан диненә күчерү СѓРµ, максаты РєТЇРїР»У™СЂРіУ™ тынычлык Р±РёСЂРјРё.

Башка халыкларны урыс диненә тартуның зур әһәмияткә ия булган тагын бер ягы бар бит: алар христианлыкта ныгып калган очракта инде, киләчәктә алардан православие динендәге балалар туачак! Дөрес, Егор әйтүенчә, шушы тугыз ел эчендә элек Айбулат һәм Хөсәенгали исемнәрен йөрткән, аннары Ләксәй белән Харитон дигән исемнәр алган ике ир-ат гаиләсе – барлыгы җиде кеше, чукынып, урыс диненә күчкән. Алар бу юлга балаларын рекрутлыктан алып калу өчен барган.

Раевский, әлбәттә, Сибгатулла турында да сорашты.

– Картая РёРЅРґРµ, шижелеп картая Шибгать, – РґРёРґРµ Егор. – Картаймый нишләшен? Р?кенче малаен РґР° рекрут итеп ала яжганнар РёРґРµ РґУ™, ярый әле, урыш диненә кереп өлгерде. Шуннан бирле Р±РёРє үжгәрде ул… Үженә урын табалмый шикелле… Бала кайгышы картайта ата-ананы, бала кайгышы!..

– У?РіУ™СЂ РґУ™ безнең РґРёРЅРіУ™ теге чакта СѓРє күчсә картаймый РёРґРµ СѓР». У?РЅУ™ шул үҗәтлеге картайта аны!

– Кем белгән инде аны?..

– Алай да Сибгатулла абыйны күреп сөйләшсәң начар булмас иде…

– Киңәш итмим, – дип кырт кисте Егор. – Шин аның ачуын гына китерәшең, хәжер урышларны күралмый ул. Малаең белән гомерлеккә аерылышшаң, үжең нишләр иең икән, атакай?

Егорның бу соравы ачуын китерде. Надан дисәң дә надан инде авыл кешеләре! Дин хакына өйләнүдән дә баш тарткан, аның нәрсә икәнен дә белмәгән кешегә, бигрәк тә руханига, шундый сорау бирәләрме инде, йә?! Үзенең өйләнмәгән булуы хакында әйткән иде бит инде ул аңа, ахмак булмаса!

Архимандритның бу турыдагы күңелсез әңгәмәне озайтасы килмәде, ул, ачуын йотып, бары тик:

– Шулайдыр инде анысы, шулайдыр, – дию белән канәгатьләнде.

Аннан соң бәрәскәлеләрдән кемне, кайсы гаиләне христианлыкка тартырга мөмкин булуы турында сөйләшеп алдылар, чөнки монда тагын килеп чыгуының сәбәбе дә шушы мәсьәлә иде ич.

– Бер РґУ™ У™Р№С‚У™ алмыйм шул, – РґРёРї СѓР№РіР° калды Егор, Р±Сѓ хакта СЃТЇР· кузгалгач. – Бик С‚У™ начар тормышта яшәүчеләр РєТЇРї күбен дә… У?РіУ™СЂ шундыйларны кием-шалым СЏРёС€У™ күлмәклек шитшы-мажар белән кыжыкшындырып булша гына инде… Белмим тагын…

– Без мондый бүләкләр бирүне оештыра алабыз, – дип җанланып китте миссионер, – тик үз диннәреннән генә йөз чөерсеннәр!

– Кайберәүләр ялангач йөри диярлек. Алар арашында диннәренә бөтен күңеле белән бирелмәгәннәре дә булырга тиеш дип уйлыйм.

– Минем үзем белән алты пар аяк киеме, сигез кафтан, бераз шикәр бар Р±РёС‚, У™Р№! Шуларны Р±ТЇР»У™Рє итеп карасак? Ничек уйлыйсың, Егор, аларга РёСЏ табып булырмы? Берәрсенә бүген ТЇРє барып карасак? У?? – Атакайның төссез күзләрендә өмет чаткылары кабынды.

– Кемгә барып карыйк икән шоң? – диде Егор, уйга калып. Сүзен бераздан гына дәвам итте: – Ярар, тәвәккәлләп карыйк, алайша. Тау башы очындагы Рәхимуллага барып карыйк, булмаша. Бик авыр тормышлы… Бершеннән-берше кечкенә дүрт балашы гына бар! Житмәшә, шоңгы балашын тапканда, хатыны да үлеп китте мешкеннең!..

– Киттек!

– Тик шин бүләкләреңне үжең белән алмый тор әле. Болай гына, анда да икәү генә барабыж. Монахларың монда калшын, аларны да алмыйбыж. Башта аның кылларын тартып карарга кирәк әле…

– Ярар, син әйткәнчә булсын.

Егор, Рәхимулла атлы бу кеше бик начар тормышлы, дигәч, атакай аның йорт-каралтысын да шыксыз итеп күз алдына китергән иде. Шуңа күрә аның өе янына килеп җиткәннән соң, тактадан ясалган капкасын, йортының да, гәрчә иске икәнлеге күзгә бәрелеп торса да, шактый төзек һәм җыйнак хәлдә икәнен күреп алгач, ирексездән: «Боларны Егорның йорт-җире белән чагыштырып та булмый ич!» – дип уйлап куйды.

Өйгә беренче булып Егор керде, ә атакай – аның артыннан. Хуҗа – кырык-кырык ике яшьләрдәге уртача буйлы, түгәрәк битле, чәче пәке белән кырылган ир-ат – өйдә иде. Аннан башка – Егор дөрес әйткән икән! – бер почмакта, чыр-чу килеп көлешә-көлешә, дүрт бала – ике кыз һәм ике малай – ниндидер уен уйнап маташалар иде.

Көтмәгәндә авылдашы Егорга ияреп килеп кергән таныш булмаган попны да күргәч, өй хуҗасы ничектер югалып ук калды шикелле. Шуңа күрә керүчеләрнең сәламенә дә җавап бирмичә, нәрсә эшләргә дә белмичә, утырган урынында катып калды. Ул ишек катындагы кулдан ясаган эскәмиядә пычкы кайрап утыра иде.

– Хәерле көн, Рәхимулла! – диде Егор, аның белән күрешеп. – Нигә катып калдың? Беж шине ашарга килмәдек, курыкма! Хәл-әхвәлеңне белергә дип кенә кагылуыбыз… Таныш бул: бу – Казаннан ук килгән Алекший атакай, ул шинең ничек яшәп ятуың белән кыжыкшына. Андый-мондый ярдәм кирәкмиме икән, ди…

– Миңа бернинди ярдәм дә кирәкми, – диде, әкренләп аңыша башлаган Рәхимулла, попка шикле караш ташлап. Тик күрешергә дип кулын сузмады. Үзе урыныннан торды да шул эскәмиясенә күрсәтте: – Утырыгыз! Аллаһның биргәненә шөкер, безнең бөтен нәрсәбез дә бар!

– Ашыкма шин, ашыкма! Башта яхшылап уйла шин! Шинең тормышның авыр икәнен барыбыж да беләбеж бит…

– Хәзер кемнең тормышы җиңел? Барыбызныкы да авыр. Тора-бара яхшыланып та китәр әле, Аллаһ боерса.

– Балаларың да күп. Аларны ашатырга-эчертергә кирәк…

– Аллаһ ни дигән? Җан биргәнгә җүн бирермен, дигән. Шулаймы, Егор дәдәй?

Аларның татарча сөйләшүен тыңлап тору туйдырды бугай, архимандрит сүзгә кушылды:

– Как тебе живётся, сын мой? – дип сорады ул йомшак тавыш белән.

– Нәрсә, ул керәшеннәр побы түгелмени? – дип сорады хуҗа Егордан.

– Юк, ул безнеңчә белми… Урыш ул…

– У? РјРёРЅ урысча белмим. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ аның РЅРё әйткәнен аңламыйм, – РґРёРґРµ Рәхимулла.

– Кыланма ла инде, кыланма, Рәхим! Мин беләм ич: урыш телен яхшы шукалыйшың ич шин!

– Мин урысча незнайт, – диде өй хуҗасы, Раевскийга карап. – Ничего незнайт… Не понимайт…

– Жнает, жнает! Нарочно РѕРЅ, нарочно… – РґРёРї, Егор үзенә ачу белән карап алган атакайны тынычландырырга ашыкты. Аннары, татарчага күчеп, авылдашына таба борылды. – Р–ТЇР»У™СЂ шатма, Р У™С…РёРј! РЈР» шиңа СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™СЂРіУ™ тели. РђРЅС‹ТЈ шикәре, итекләре, өшкә РєРёСЏ торган кафтаны бар! Теләшәң, СѓР» аларны шиңа Р±ТЇР»У™Рє РёС‚У™ ала. Бер тиеншеж. Р?шетәшеңме? Бер тиеншеж!

– Нигә шулкадәр юмарт икән ул, ә, Егор дәдәй? – дип сорады Рәхимулла, аңа үзенең матур, ниндидер шаян, хәйләле чаткылар ялтырап киткән чем-кара күзләре белән туры карап. – Нәрсә, әллә аңа, миңа булышырга дип, Казаннан ук әйтеп җибәргәннәрме?

Егор аның тел төбен шундук аңлап алды. Димәк, ул үзенә күрсәтелгән ярдәм өчен ни беләндер барыбер түләргә кирәклеген чамалый! Шуңа күрә, боргаланып-сыргаланып тормыйча, турысын әйтеп салырга булды:

– Ни инде… Шиңа бежнең дингә күчәргә кирәк, Рәхим. Һичшикшеж, күчәргә кирәк! Тормышың жиңеләеп китәр. Авыр бит шиңа, бик авыр. Хатының булша да бер хәл ие…

– Киңәшең өчен би-и-ик зур рәхмәт, Егор дәдәй. Ләкин побыңа әйт: мин аның ярдәменә мохтаҗ түгел. Кабатлап әйтәм: Аллаһ җан биргәнгә җүн бирә ул! Шөкер, бүгенге көндә теләнчелеккә чыкканыбыз юк. Киләчәктә дә чыкмабыз, Аллаһ боерса. Син аңа минем сүзләрне яхшылап җиткер, Егор дәдәй! Мин бер пар итек, бер шакмак шикәр яисә бер кафтан өчен әби-бабаларымнан килгән иманымны сата торган кеше түгел. Башка минем янга килеп тә йөрмәсен!

– Үж бәхетеңнән үжең йөж чөерәшең бит шин, Рәхим. Кара аны, аңыңа килершең, шоң булыр, – диде Егор, ачуы килеп. – Малайларың рекрут яшенә житәр, менә шунда ишеңә төшәр шинең! Ник тыңламадым икән, дияршең!

– Ярар, Егор дәдәй, сүзне шуның белән бетерик әйдә. Йә ачуланышып китәрбез. Бер-беребездән дошман ясашмыйк!

– Ярар шоң, шау бул, Рәхим! – диде Егор һәм алар сөйләшкәнне берни аңламыйча тыңлап торган архимандритка дәште: – Пошли, батюшка!

Капка төбенә чыктылар. Р?кесе РґУ™ – СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРЅРµ алып барган керәшен РґУ™, аларның бер сүзен РґУ™ аңламаган, Р»У™РєРёРЅ күңеле белән РјРѕРЅРґР° эшнең барып чыкмаганын бөтен күңеле белән сизенгән Раевский РґР° ачулылар РёРґРµ.

– Нәрсә, бирешмиме? – дип сорады атакай, бераз вакыт сүзсез генә атлаганнан соң.

– Үжен әллә кемгә куйган була. Р?манын шатмый, имеш!

– Ул иман дигәне нәрсә тагын?! – дип гаҗәпләнде Раевский.

– Моны аңлатуы авыр, атакай. Р§У©РЅРєРё урышларда РґР°, беждә РґУ™ СЋРє «иман» РґРёРіУ™РЅ С€ТЇР¶. У? болай аны ТЇР¶ диненә ышану РґРёСЏСЂРіУ™ була. РЈР» Р±РёРє жур РЅУ™СЂС€У™, атакай, Р±РёРє жур РЅУ™СЂС€У™!

– Аңладым мин, – диде ачуы килгән атакай төрпә генә. – Бүләк турында әйттеңме соң син аңа?

– Р?шетергә РґУ™ теләми! РњРёРЅ хәерче түгел, РґРё.

– У?Р№ авыр РґР° СЃРѕТЈ Р±Сѓ татарлар белән СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇ-ТЇ-ТЇ! – РґРёРї СЃСѓР·РґС‹ архимандрит.

– Алар гади татар гына түгел, мөшелман бит алар, атакай. Мөшелман! Шуңа авыр ул, шуңа!..

Һәр икесе дә, үз уена чумып, шактый вакыт сөйләшмичә генә бардылар.

Егор кунак алдында үзенең шактый авыр хәлдә калуына көенде. Р§У©РЅРєРё Р±Сѓ ТЇТ—У™С‚ Рәхимулла янына аны СѓР» алып килгән РёРґРµ Р±РёС‚. РђРЅС‹ эшләренең пешәренә тәмам ышандыра РґР° язган РёРґРµ. У? СѓР», хәерче Рәхимулла, У™РЅУ™ РЅРёРЅРґРё каты чикләвек булып чыкты! Теләнчелектә йөргәнебез СЋРє, имеш! Кеше аның авыр тормышын аз булса РґР° җиңеләйтергә тырыша, У™ ул… Ходай җан Р±РёСЂРіУ™РЅРіУ™ Т—ТЇРЅ Р±РёСЂУ™, СЏРЅУ™СЃРµ. Ярар, алайса, РєУ©С‚ аның Т—ТЇРЅ биргәнен!..

Атакайның башында исә үз уе. Эченнән генә, бу кешенең өенә барып килүләре өчен: «Авылдашларының кәефләрен дә, хәл-әхвәлләрен дә белми икән! – дип, күңеленнән Егорны да ачуланып алды. – Бу кеше турында шундый матур итеп сөйләгән булды, әйтерсең ул урыс динен кабул итәргә безне генә көтеп тора!» Хәзер нишләргә инде? Беренчесе белән эш пешмәде дип кул селтәргә дә кайтып китәргәме? Юк, килгән-килгән болай гына кайтып китеп булмый ла инде! Тагын тырышып карарга кирәк…

– Тагын кемнәргә, кайсы өйләргә кереп карарга икән? – дип сорады ул Егордан, үз-үзе белән сөйләшкәндәй әкрен генә. Ләкин янәшәсендә сүзсез генә атлаучы юлдашы да ишетте аны. – Шултикле ерак җирдән килеп, буш кул белән кайтып китүе уңайсыз. Уңышлы чыгамы, уңышсызмы, барыбер тагын берничә кешегә кереп карарга кирәк, минемчә…

– Ни әйтергә дә белмим инде, атакай, – диде Егор күңелсез генә. – «Нигә шин авыл буенча ниндидер поп белән йөришең?» – дип, аннары мине ачуланулары да бар. Мөшелманнар ряша кигән монахны да поп дип беләләр. Өнәп бетерми алар… – Ул, урысларны, дип әйтмәкче иде бугай, ләкин тукталып калды, әйтеп бетермәде. – Бәлки, шин үжең генә, ә, атакай? Мин шине берәр йорт янына алып килермен дә, шин, шунда кереп, үжең генә шөйләшеп караршың…

Шулай эшләделәр дә. Бара торгач, Егор аңа, бер өйгә күрсәтеп:

– Менә шушында кереп кара әле, атакай! – диде. – Мин бераж ужып китәм дә, шине көтеп, шушы тирәдә йөренеп торырмын…

Архимандритның урамнан ул күрсәткән өйгә таба борылуы булды, капка төбендә балта белән бүрәнә кабыкларын юнып яткан ир, аны күрүгә үк, тиз генә тактадан ясалган капкасыннан кереп китте. Атакай килеп җиткәндә, өйнең кече капкасы бикле иде инде. Ул аны шакырга кереште, тик нихәтле генә шакыса да, аны ачучы булмады. Шулай уйланып басып торганда, борылып, бу хәлне күз кырые белән генә күзәтеп торган Егор килеп җитте һәм, капканы йодрыгы белән төя-төя, ачу белән:

– Ач әле капкаңны, Шәмигулла, ач! Бала-чага түгел бит шин… – дип кычкырды. – Шинең кереп киткәнеңне күрдем ич мин. Ач әйдә, ач!

Бераздан ишегалдыннан өй хуҗасы Сәмигулланың:

– Синме соң ул, Егор дәдәй? – дигән тавышы ишетелде.

– У?Р№Рµ, РјРёРЅ, РјРёРЅ. РђС‡ капкаңны!

– Хәзер, Егор дәдәй, хәзер. Сабырсызланма!

Капка ачылып китте дә, аннан башта Сәмигулла дигән бу ир-атның башы күренде, аннан төп шикелле тәбәнәк, юан гәүдәсе килеп чыкты.

– Р?СЃУ™РЅРјРµ-саумы, Егор РґУ™РґУ™Р№!

– Р?С€У™РЅ әле, РёС€У™РЅ. Гомердә булмаганны, нишләп РєУ©РїУ™-көндеж капкаңны Р±РёРєР»У™Рї утырашың шин?!

– Арыдым РґР° бераз СЏР» итеп алыйм дигәнием. У? РЅУ™СЂСЃУ™, берәр йомышың төштеме әллә РјРёТЈР°, Егор РґУ™РґУ™Р№?

– Минем шиңа бернинди йомышым да юк, менә бу кешенеке бар, – диде Егор, Раевскийга күрсәтеп.

– У? минем поплар белән бернинди алыш-бирешем РґУ™ СЋРє! Булырга РґР° РјУ©РјРєРёРЅ түгел…

– Ашыкма шин, Шәмигулла! Башта өеңә чакыр, кунакны капка төбендә тоту килешми…

– Анысы шулай, әйдә, өйгә керегез! – дип чакырды өй хуҗасы.

Аның артыннан өйгә керделәр. Анда чисталык вә пөхтәлек хөкем сөрә иде. Утырыштылар. Шундук Сәмигулла:

– Йә, попның ни йомышы бар миндә? – дип сорады.

– Малаеңның олышы ничә яшьтә әле шинең?

– Монда минем малайның ни катнашы бар?!

– Рекрут яшенә житеп килә түгелме?

– Ундүртенче яше белән бара…

– Менә күрәшең, рекрут булырга РґР° РєТЇРї калмаган! Вакыт РґРёРіУ™РЅРµТЈ тиж ужа СѓР», Шәмигулла. Димәк, аны СЏРЅС‹ТЈРґР° калдыру турында уйларга РґР° вакыт. Беләшеңдер, Пётр патшаның шундый фәрманы бар: кем РґУ™ кем хриштиан динен кабул РёС‚У™, шул рекрутлыктан котыла. Шижәшеңме? ТєРёС‡ С‚У™ начар фәрман түгел Р±РёС‚! Шунышын РґР° беләшеңдер: рекрутлар гомерлеккә алына! Р?РЅРґРµ шин аны башка РєТЇСЂУ™ РґУ™ алмыйшың РґРёРіУ™РЅ С€ТЇР¶.

– Димәк, Р±Сѓ РїРѕРї РјРёРЅРµ динебезгә хыянәт РёС‚У™СЂРіУ™ үгетләргә килгән? У? СЃРёРЅ, Егор РґУ™РґУ™Р№, авылдашыбыз була торып, Р°ТЈР° СЏСЂРґУ™Рј итеп Р№У©СЂРёСЃРµТЈРјРµ? РЎРёТЈР° РєТЇРїРјРµ түли СѓР» РјРѕРЅС‹ТЈ өчен?

– Вәт жүләр! Мин бит, ахмак булмашаң, шине бәладән коткарырга телим!

– У?Р№РґУ™, без болай килешик, Егор РґУ™РґУ™Р№: СЃРёРЅ РјРёРЅРµ бернинди бәладән РґУ™ коткармыйсың, минем турыда кайгыртмыйсың… У?РіУ™СЂ РґУ™ минем йортка РїРѕРї белән тагын РєРёР»У™СЃРµТЈ РёРєУ™РЅ, РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ белән башка исәнләшмим РґУ™! У? хәзергә шуның белән СЃТЇР· тәмам. Аллаһ язганны күрербез…

– Алай да шин бу турыда уйла әле, Шәмигулла, уйла! Яхшылап уйла! Шоң булмашын!.. – диде Егор урыныннан күтәрелеп һәм өй хуҗасы белән сөйләшү түгел, бер генә сүз дә әйтергә туры килмәгән атакайны ияртеп чыгып китте.

Р?кесенең РґУ™ кәефләре начар, СЃТЇР· белән аңлатырлык та түгел РёРґРµ. Карале, РЅРёРЅРґРё уңышсыз СЃУ™С„У™СЂ булды СЃРѕТЈ әле Р±Сѓ?! Хәтта бәрәскәлеләр алар белән сөйләшергә РґУ™ теләми!

Шулчак мәчет ягыннан мулланың азан әйткән тавышы ишетелде. Күп тә үтмәде, алар Егор өенә кайтып барган урамда мәчеткә ашыгучы малай-шалайлар, егет диярлек яшүсмерләр, төрле яшьтәге ир-атлар һәм таякка таянган бабайлар күренде.

Алар архимандрит Бәрәскәдә булган бер атна вакыт эчендә егермеләп гаиләдә булып, аларны христиан диненә күчәргә өндәп карадылар. Ләкин атакайның үзләре белән алып килгән бүләкләре дә ярдәм итмәде, бу юлы мөселман диненнән ваз кичәргә теләгән бер генә кеше дә табылмады…

Үч иткән шикелле, атакай белән монахлар, Зөягә җыенып, Бәрәскә авылыннан чыгып барганда да, аларны мәчет ягыннан килгән азан авазы озатып калды.

«Менә нәрсәдән мәхрүм итәргә кирәк боларны! – дип уйлап алды архимандрит, авыл эченә таба күз атып. – Шуннан соң иманнары какшый башлар иде аларның!..»

Р?СЃУ™РЅРјРµ, Санкт-Петербург!



Берничә РєУ©РЅРЅУ™РЅ Р—У™Р№РіУ™ кайтып керүгә ТЇРє, Алексий атакайны конторада башкарган эшләре турындагы хисап белән Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґРєР° чакыруларын әйттеләр. РЈР» Р±Сѓ С…У™Р±У™СЂРіУ™ бераз гаҗәпләнеп калды, С‡У©РЅРєРё моңарчы СѓР» Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ буенча Санкт-Петербургка барып Р№У©СЂРјРё, тиешле тәртиптә язмача хисап Т—РёР±У™СЂТЇ белән генә чикләнә РёРґРµ. У? РјРѕРЅРґР° – башкаланың үзенә!

«Нишләп үзгәрттеләр РёРєУ™РЅ элеккеге тәртипне? – РґРёРї баш ватты СѓР». – У?ллә Р±Сѓ РЇТЈР° керәшен конторасының Казан епархиясенә буйсындырылуы белән бәйлеме РёРєУ™РЅ? Алай РґРёСЃУ™ТЈ, СѓР» чакта РјРёРЅ мондый хисапны Р?лларион атакайга гына бирергә тиеш түгелме СЃРѕТЈ? У? СѓР» – СЃРёРЅРѕРґ алдында. РљРёСЂУ™Рє РґРёРї санаган очракта, СЃРёРЅРѕРґ хисап белән үзенә РјРёРЅРµ түгел, У™ епархия башлыгын чакырырга тиеш!..В»

Р?кенче яктан караганда, Р°ТЈР°, РЅРёС‡У™РјУ™ ел вакыт үткәннән СЃРѕТЈ, Санкт-Петербургка тагын бер тапкыр барып чыгу мөмкинлеге РґУ™ начар түгел кебек тоелды. У?Р№Рµ, анда СЃРѕТЈРіС‹ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ моннан СѓРЅРґТЇСЂС‚ ел элек булган РёРґРµ Р±РёС‚ СѓР». Бу еллар эчендә үзгәрдеме РёРєУ™РЅ башкала, әллә һаман элеккечәме? Аралашып СЏС€У™РіУ™РЅ дуслар, таныш-белешләр РёСЃУ™РЅ-саулармы? Кыскасы, Алексий атакай, алар белән булачак очрашуларны РєТЇР· алдына китереп, бераз дулкынланып та РєСѓР№РґС‹. РўРёРє Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј астындагы СѓР» С€У™Т»У™СЂРіУ™ барып Т—РёС‚У™СЃРµ бар Р±РёС‚ әле! Кайтканда РґР°, У©С‡ атна чамасы кайтты бугай СѓР» аннан! Аннары СѓР» анда үзен дуслары, РєТЇСЂРіУ™РЅ-белгәннәре белән очрашуга түгел, У™ православие диненең РёТЈ югары, җитәкче органына иноверецларны христиан диненә тарту юлында РЅРёРЅРґРё файдалы эшләр эшләве хакында чакырулары турында искәреп, күңелсезләнеп калды. РЎРёРЅРѕРґ каршында басып тору уен эше түгел! РђРЅРґР°, даими әгъзалар булып саналган алты митрополиттан башка, РєТЇРїРјРµ архиерей утыра! Кыскасы, әзерләнергә РєРёСЂУ™Рє. РЈР» тиз генә писер белән казначейны үзенә чакыртып алды.

Синодтан килгән чакыру кәгазеннән архимандрит атакайның анда ни өчен чакырылуын һәм аңа нинди мәгълүматлар кирәген белгән бу ике кеше инде аларны күптән әзерләп куйганнар икән. Аның үзләрен ни өчен чакыруын әйтүгә үк, алар бу турыда беравыздан:

– Без кирәк булачак нәрсәләрне әзерләдек инде, атакай, – дип ярып салдылар.

– Яхшы, яхшы. Хәзер үк алып килегез шуларны! Күз йөртеп чыгыйм. Кирәк була калса тулыландырырбыз.

Алып килделәр.

– Калдырыгыз! Кичен утырып карап чыгармын, – диде ул.

Кичен үз бүлмәсендә аларны ашыкмыйча, бик җентекләп карап чыкканнан соң, гадәттә, мактау сүзләренә саранрак булган архимандрит, писер белән казначее эшеннән бик канәгать булып калды һәм үзалдына: «Афәрин! Булдырганнар! Санкт-Петербургтан кайткач, бераз акчалата бүләк бирергә кирәк булыр үзләренә», – дип куйды.

…Санкт-Петербург шәһәренә килеп төшкән Алексий Раевскийны Синодның кунаклар өчен каралган шактый ук зур, чиста бүлмәсенә урнаштырдылар. Гадәттә, андый очракларда чит-ят кешеләрне бик өнәп бетерми торган атакайның бәхетенә, бу бүлмәдә ул берүзе генә иде.

РЈР», урнашып алгач, Афанасий атакайның әле һаман Синодта эшләвен белеп, аның янына кереп, шактый гына сөйләшеп утырдылар. Шунысына күңеле булды: кайчандыр күпереп, дулкынланып торган чәчләренә РєУ©Р» СЃРёРїРєУ™РЅ шикелле булган Афанасий атакай аны шундук танып алды, Р±РёРє җылы, әллә кайчангы туганын очраткандай итеп күреште. Эшләре белән РґУ™ Р±РёРє кызыксынды Т»У™Рј бер-бер артлы кырыкмаса-кырык сорау яудыра торды. У?йтерсең Раевскийны РЎРёРЅРѕРґРєР° хисап бирергә түгел, У™ аның белән У™ТЈРіУ™РјУ™РіУ™ чакырганнар! Шулай шактый гына сөйләшеп утырганнан СЃРѕТЈ, архимандрит Синодта хисапның РЅРёРЅРґРёСЂУ™Рє тәртиптә барачагы белән кызыксынды.

– Каушамаска гына РєРёСЂУ™Рє. Барысы РґР° тәртиптә булыр. Андагыларның югары дәрәҗәләренә карама, алар РґР° шундый СѓРє кешеләр Р±РёС‚, – РґРёРґРµ СѓР», Р±Сѓ турыда артык җәелеп китмичә генә Т»У™Рј РєРёРЅУ™С‚, аның күзләренә туры карап: – Епархиянең СЏТЈР° башлыгы Р?лларион атакай белән мөнәсәбәтең ничек? – РґРёРї сорады.

– «Ничек, ничек…» Яхшы РґРёРї беләм. У? РЅУ™СЂСЃУ™, атакай?

– Яңа керәшен конторасын Синодтан Казан епархиясенә күчергәннән СЃРѕТЈ, СЃРёРЅ Р?лларион атакайны санламый башлаган РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ ишетелгәләде. Дөресме шул?

– Гәрчә контораны епархиягә буйсындыруны Р±РёРє дөрес адым РґРёРї санамасам РґР°, РЎРёРЅРѕРґ шундый карар чыгарган РёРєУ™РЅ, РјРёРЅ Р°ТЈР° буйсынырга тиеш. Шулай булгач, минем Р?лларион атакайга бернинди дәгъвам РґР° СЋРє. РђРЅС‹ТЈ ТЇР· эше, минем ТЇР· эшем. Дөрес, шуннан СЃРѕТЈ СѓР» РјРёРЅРµ РёРєРµ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ епархиягә чакырган РёРґРµ РґУ™, тик РјРёРЅ эшләрем РєТЇРї булу сәбәпле бара алмадым…

– Соң, бу буйсынмау була бит инде! Епархияне дә, аның башлыгы Рогачевскийны да санга сукмау була! Бу бик зур гөнаһ эш, бик зур!

– Аңлыйм, тик мин бит һаман авылларда, һаман юлда!

– Моннан соң мондый тәкәбберлегеңне бетер! Ярый торган эш түгел. Килешеп, бергә-бергә киңәшләшеп эшләргә кирәк! Шунсыз ярамый.

– Тырышырмын, атакай. Алай да кызык: мин епархия башлыгына буйсынмый дигән хәбәр кайдан, кемнән килеп иреште икән?

– У?ллә СЃРёРЅ Р—У©СЏ Санкт-Петербургтан ерак булгач та, аннан РјРѕРЅРґР° таба җилләр РёСЃРјРё РґРёРї уйлыйсыңмы? – РґРёРґРµ епископ Афанасий. – Алай уйласаң, Р±РёРє каты ялгышасың! РЎРёРЅРѕРґ барысын РґР° күреп, белеп тора!

Синодта эшләүче кешенең Р±Сѓ сүзләреннән СЃРѕТЈ Раевскийның күңелендә В«У?ллә СЃРѕТЈ Р±Сѓ турыда архиепископ Р?лларион Рогачевский ТЇР·Рµ С…У™Р±У™СЂ иттеме РёРєУ™РЅ?В» РґРёРіУ™РЅ шик туды. В«У?ллә РјРёРЅРµ РјРѕРЅРґР° хисап белән чакыруда РґР° аның катнашы бармы? Хәер, бер караганда, шундый дәрәҗәле кеше У™Р»У™Рє РґРёРіУ™РЅ вак эшкә бармас…»

Шуннан соң аның куркуы тагын да арта төште, билгеләнгән хисап бирү көнен зур киеренкелек һәм борчылу белән көтте. Үзе белән алып килгән кәгазьләрен кат-кат укып чыкты, мөһим дип санаган саннарны исендә калдырырга тырышты, чөнки шулхәтле кеше алдында гел язылганга карап сөйләү бик яхшы нәрсә түгел дип санады.

Ниһаять, РєСѓСЂРєР°-РєСѓСЂРєР°, дулкынлана-дулкынлана көткән СѓР» РєУ©РЅ килеп С‚У™ җитте. Рәислек итүче Экзарх башта РЎРёРЅРѕРґ әгъзаларына кыскача гына РЇТЈР° керәшен конторасы, аның җитәкчесе Алексий Раевский турында белешмә биреп китте, аннары, аның Р±Сѓ вакыт эчендә РЅРёРЅРґРё эшләр башкаруы турында СЃУ©Р№Р»У™СЂ өчен, СЃТЇР·РЅРµ Р°ТЈР° Р±РёСЂРґРµ. Шундый дәрәҗәле, православие диненең асыл затлары утырган зал алдына чыгып баскан архимандрит, әлбәттә, башта бераз каушап калды. Р›У™РєРёРЅ шунда күңеленнән: «Нигә куркырга әле, алар РґР° минем шикелле кешеләр РёС‡!В» – РґРёРї, үзен кулга алырга тырышты, бераздан, чыннан РґР°, тынычланып СѓРє калды кебек. Тынычланырлыгы РґР° бар РёРґРµ шул. У?йтик, 1731 елда СѓР» Т—РёС‚У™РєР»У™РіУ™РЅ контора тарафыннан башка РґРёРЅРґУ™РіРµ 108 кеше чукындырылса, икенче елда алар саны 201, У™ быел РёРЅРґРµ христиан динен кабул итүчеләр 290 кешегә җитте! РЈР» тагын берничә кешегә артыр РґРёРї көтелә, С‡У©РЅРєРё ел бетмәгән Р±РёС‚ әле!

Р“У™СЂС‡У™ Р±Сѓ саннар нишләптер Синодтагылар белән Р±РёРє ТЇРє туры килеп бетмәсә РґУ™, аның җитәкчелегендә эшләгән РЇТЈР° керәшен конторасының эше уңай Р±У™СЏ алды. Дөрес, хисабын тәмамлаганнан СЃРѕТЈ, аны Р±РёРє РєТЇРї сораулар биреп аптыраттылар. Раевский шунысына игътибар итте: аларның күбесе һаман конторага бирелгән акчаларның ничек, РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРіУ™, РєТЇРїРјРµ тотылуы хакында булды. РЈР» Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ белән кызыксынган РЎРёРЅРѕРґ әгъзаларына, кемдер әйтмешли, акчаларның тиененә хәтле С‚У©РіУ™Р», берни РґУ™ бутамыйча аңлатып Р±РёСЂРґРµ. У? тыңлаучыларны аның Р±Сѓ саннарны кәгазьгә карап та тормыйча, яттан белүе гаҗәпләндерде.

Раевский Синодтан күтәренке күңел белән чыкты, чөнки башкарган эшен дә хупладылар, тотылган акчалар мәсьәләсендә дә бернинди хилафлык тапмадылар. Алай гына да түгел, бу изге эшен шулай дәвам итәргә кушып, киләчәктә тагын да зуррак уңышларга ирешүен теләделәр.

РЎРёРЅРѕРґ утырышыннан СЃРѕТЈ аның иңнәреннән Р№У©Р· потлы Р№У©Рє төшкәндәй булды. Аннан бүлмәсенә кайткач, караватына сузылып ятты РґР°, кулларын баш астына куеп, күзләрен Р№РѕРјРґС‹. Юк, йоклап китмәде, Р±Сѓ аның бераз вакыт арыганлыгыннан СЏР» РёС‚ТЇРµ РёРґРµ. Ярты сәгать чамасы шулай ятып торганнан СЃРѕТЈ, РєРёРЅУ™С‚ башына: «Берәр Т—РёСЂРіУ™ барып кайтсам яхшы булыр иде» РґРёРіУ™РЅ СѓР№ килде. Чыннан РґР°, әллә РЅРёРіУ™ бер Санкт-Петербургка килеп чыккан РёРєУ™РЅ, Р±СѓС€ вакытын РєУ©РїУ™-көндез менә шушылай караватта ятып үткәрү килешми Р±РёС‚ РёРЅРґРµ! РўРёРє кая, кемгә барасы? РЈР» күңеленнән мондагы танышларын барлый башлады. У?Р№Рµ, РЅУ™РєСЉ танышларын, С‡У©РЅРєРё флотта РёРєРµ ел священник булып эшләү дәверендә СѓР» РјРѕРЅРґР° беркем белән РґУ™ артык дуслашып китмәде. Хәер, теләмәде РґУ™, РґРёРї әйтергә була. Беренчедән, христиан диненә бөтен җаны-С‚У™РЅРµ белән бирелгән, аның кануннарын Р±РёРє яхшы үзләштергән, белгән Т»У™Рј аларны һәрчак С‚У©РіУ™Р» башкарырга күнеккән РґРёРЅРё кеше буларак, СѓР» таныш-белешләре арасыннан дуслашыр кешеләрне СЌР·Р»У™РјУ™РґРµ РґУ™, РјРѕТЈР° омтылмады РґР°. РњРѕРЅС‹ТЈ СЃУ™Р±У™Р±Рµ РґУ™ бар РёРґРµ. Т®Р· ише священниклар, поплар белән дуслашыр РёРґРµ, аларның күбесе – ТЇР·Рµ шикелле ТЇРє Р±РёРє эчпошыргыч кешеләр, җитмәсә, бераз салып алганнан СЃРѕТЈ, кайберсе РЅРё сөйләгәнен РґУ™ белми, хәтта араларында ТЇР·Рµ хезмәт РёС‚У™ торган христиан диненә чын күңеленнән инанмаучылары РґР° очрады. У?лбәттә, бер-РёРєРµ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ очрашырга туры килгәннән СЃРѕТЈ, СѓР» андыйлардан читтәрәк торуны С…СѓРї РєТЇСЂРґРµ. У? рясадан булмаган кешеләр белән дуслашудан шул СѓРє РґРёРЅРё булуы тыйды: андыйлар белән берәр танышында утырырга туры килгәндә, аларның артык СЌС‡ТЇРµ, үзләрен Р±РёРє йөгәнсез тотулары Т»РёС‡ С‚У™ ошамый РёРґРµ. «Туктале, Аполлон янына барсам ничек булыр? – РґРёРґРµ СѓР», ниһаять, ТЇР·-үзенә. – РЈРЅРґТЇСЂС‚ ел күрешкән СЋРє! Ничек СЏС€У™Рї ята РёРєУ™РЅ? Шушы еллар эчендә хатлар гына алыштык Р±РёС‚. РђРЅРґР° РґР° СЃРёСЂУ™Рє-РјРёСЂУ™Рє кенә…»

Аполлон белән алар кайчандыр бик дуслар иде. Алексийны флотта священник итеп хезмәт итәргә дә әнә шул Аполлон күндергән иде. Кызык: ни эшләр бетереп ята икән ул хәзер? Ярар, җәһәннәм астыннан килеп, менә шушылай түшәмгә карап ятарга димәгән, барып, күреп кайтыйм әле үзен!

Алексий Раевский караватыннан торды да, кулы белән шактый агарган озын чәчләрен, вакыт үтү белән сирәкләнә барган сакалын сыпыргалап, рәтләгәндәй итенде. Урамга чыккач, извозчик яллады, чөнки барасы җире шактый ерак иде.

Бәхетенә, элеккеге дусты өйдә булып чыкты. Ул шактый иркен булган ике бүлмәле фатирда яши иде. Алексий килеп кергәч, ул ишек төбендә елмаеп басып торган ряса кигән кешене күрүгә, күзлеген әле салып, әле тагын киеп, аңа шулай озак карап торганнан соң гына, элеккеге кебек:

– Лёша?! – РґРёРї кычкырып Т—РёР±У™СЂРґРµ Т»У™Рј, кулларын җәеп, Р°ТЈР° ташланды. – РЎРёРЅРјРµ СЃРѕТЈ Р±Сѓ, Алёша?! Р?СЃУ™РЅРјРµ, дускай, РёСЃУ™РЅРјРµ, кадерлем!

Алар шулай кочаклашкан килеш, бер-берсенең аркаларына суккалап, шактый озак тордылар.

– У?Р№РґУ™ С‚ТЇСЂРіУ™ СѓР·, С‚ТЇСЂРіУ™! – РґРёРї У™Р№РґУ™РґРµ аны Аполлон, күрешү йоласы тәмамланганнан СЃРѕТЈ. РЁСѓРЅРґР° хатынына эндәште: – Карале, Аннушка, кем килгән безгә?!

– Атакайгынам! Р?СЃУ™РЅРјРµ, Алексий! – РґРёРї, кулларын алъяпкычына СЃУ©СЂС‚У™-СЃУ©СЂС‚У™, – СѓР» РєСѓС…РЅСЏРґР° аш-СЃСѓ пешереп маташа РёРґРµ бугай, – РђРЅРЅР° РґР° килеп чыкты. – РЈР· У™Р№РґУ™, СѓР·!

– Р?СЃУ™РЅРјРµ, анакай, РёСЃУ™РЅРјРµ! – РґРёРґРµ кунак, аның белән күрешеп.

– Йа Алла, СЃРёРЅРµ РґУ™ күрер РєУ©РЅРЅУ™СЂ булыр РёРєУ™РЅ! Р У™С…РјУ™С‚ төшкере, РЅРёРЅРґРё җилләр ташлады СЃРёРЅРµ Санкт-Петербургка?! – РґРёРї, Аполлон кәнәфидән урын күрсәтте Т»У™Рј бер-бер артлы сораулар яудыра башлады: – Утыр РґР° СЃУ©Р№Р»У™. Р?СЃУ™РЅ-сау гына Р№У©СЂРёСЃРµТЈРјРµ? Ничек яшисең? Һаман буйдакмы? РќРёР»У™СЂ маташтырасың? Контораңда эшләр ничек бара?

– Ашыкма әле СЃРёРЅ! Сулыш алырга ирек Р±РёСЂ! – РґРёРї елмайды Алексий. РўРёРє сакал-мыек баскан йөзендә елмаюы сизелмәде РґУ™. – Беренчедән, күреп торасың: Аллага шөкер, әлегә РёСЃУ™РЅ-сау, саулыкка зарланган СЋРє шикелле. У?лбәттә, нишләмәк РєРёСЂУ™Рє, еллар барыбер үзенекен ала Р±РёСЂУ™. У?Р№Рµ, С‚У™РєРё өйләнмәдем, СЃРёРЅ әйтмешли, һаман буйдак булып яши Р±РёСЂУ™Рј. Нишләптер гаилә тормышы беркайчан РґР° тартмады РјРёРЅРµ. РЁСѓР» РЇТЈР° керәшен конторасында эшлим. Һаман башка РґРёРЅРґУ™РіРµ халыкны христианлыкка тарту буенча. Эшләр бара болай, Р»У™РєРёРЅ бер РґУ™ без теләгәнчә түгел…

– Аңлашылды, – диде Аполлон. – Бер дә җиңел дип әйтмәс идем мин бу эшеңне. Юкка киттең син флоттан, юкка. Эшең менә дигән иде! Бернинди җаваплылыгы да, кыенлыгы да…

– Мин тере эшне яратам. У? РјРѕРЅРґР° РјРёРЅРµ, кемдер әйтмешли, һаман шул бертөрлелек РёР·РґРµ, бертөрлелек басты. РљУ©РЅ РґУ™ бер ТЇРє РЅУ™СЂСЃУ™, бер ТЇРє С…У™Р», бер ТЇРє күренеш! Алай РґР° СЂУ™С…РјУ™С‚ СЃРёТЈР°, флот хезмәте белән РґУ™ таныштым, матрослар психологиясен өйрәндем. РЎРёРЅ ТЇР·РµТЈ РґУ™ киттең Р±РёС‚ армиядән! Димәк, СЃРёРЅРµ РґУ™ туйдырды Р±Сѓ хезмәт.

– Мин синең шикелле ике генә ел эшләмәдем бит анда! Китүем дә туйганнан түгел, чиркәүгә чакырдылар.

Ул арада Аполлонның хатыны, өстәл әзерләп, ашарга дәште. Сөйләшә-сөйләшә ашап эчтеләр. Табын шактый мулдан иде. «Яхшы яши атакай белән анакай!» – дип куйды анда куелган берничә төрле ризыкны күргән Раевский.

– Карале, Алексий, бая син: «Эшләр бара, тик без теләгәнчә түгел», – дидең. Моны ничек аңларга? Ниндидер кыенлыклар бармы?

– Алай әллә ни кыенлыгы юк шикелле югын да, тик тырышасың-тырышасың, ә эшнең нәтиҗәсе күренми! Аеруча мөселман динендәге татарлар арасында эшләгәндә. Үҗәт халык! Һич аңлый алмыйм: нигә диннәренә шулхәтле ябышып яталар?!

– Килешәм, хәрби частьта священник булып эшләгәндә, шактый очраштым мин бу халык рекрутлары белән! Аларны аңлау өчен, беләсеңме, нишләргә кирәк?

– Нишләргә?

– Үзеңне алар урынына куеп карарга.

– Ничек инде?

– Шулай. РЎРёРЅ ТЇР·РµТЈРЅРµ христиан динендәге кеше итеп, У™ аларны СЃРёРЅРµ мөселман диненә кыстый торган… Ничек РґРёРї атала әле аларның РёР·РіРµ атакайлары? У?Р№Рµ, мулла. У?РЅУ™ шул мулла итеп РєТЇР· алдыңа китереп кара!..

– У?йтерсең тагын! Гомердә булмаслык РЅУ™СЂСЃУ™ Р±РёС‚ Р±Сѓ!

– Мин РґУ™ була торган РЅУ™СЂСЃУ™ РґРёРї әйтмим Р±РёС‚. РљТЇР· алдыңа гына китереп кара, РґРёРј. У?РіУ™СЂ РґУ™ менә шушындый С…У™Р» була калса, Р№У™, ТЇР·РµТЈ нишләр РёРґРµТЈ? Бик теләп РєТЇС‡У™СЂ РёРґРµТЈРјРµ алар диненә?

– Син минем башны юк-бар нәрсә белән катырма! Ничек күчим ди инде мин басурман диненә?! Христианин була торып!

– Менә алар да нәкъ синең шикелле уйлый! «Мөселман була торып, ничек күчик инде без христиан диненә?!» – диләр. Аңлашыламы?

Туктале, шушы СѓРє СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ ТЇР·Рµ белән У™ТЈРіУ™РјУ™ вакытында Р°ТЈР° 1719 елда Афанасий атакай РґР° әйткән РёРґРµ түгелме? У?Р№Рµ, СѓР» РґР°: «Син ТЇР·РµТЈРЅРµ алар урынына куеп кара!В» – РґРёРіУ™РЅ РёРґРµ. Менә хәзер аның яшьлек дусты, РёРЅРґРµ Санкт-Петербург тикле С€У™Т»У™СЂ чиркәвенең берсендә РїРѕРї булып хезмәт итүче Аполлон да… Көлке, валлаһи! Ничек аны – архимандритны! – алар урынына куеп карамак РєРёСЂУ™Рє?! Гомердә булмаганны Т»У™Рј гомердә РґУ™ булмаячак хәлне!..

– Аңлашылдымы? – дип кабатлады дусты соравын.

– Мондый хәлне күз алдына да китерә алмыйм. Син нәрсә, Аполлон, басурманнарның безнең дингә аяк терәп каршы торуларын, үз диннәренә фанатикларча инануларын, үҗәтлекләрен аклыйсыңмы әллә?! – дип гаҗәпләнде Алексий.

– Акламыйм, ә аңлыйм. Димәк, безнең җаныбызга христианлык хисе якын булган шикелле үк, аларга да үз диннәре якын.

– Тик алар тора-бара барыбер безнең РґРёРЅРіУ™ РєТЇС‡У™СЂРіУ™ тиеш ләбаса! Бу Р?ван Васильевич заманыннан СѓРє РєРёР»У™ РёС‡!

– Күчәргә тиеш тә… Бәлки, РєТЇС‡У™СЂР»У™СЂ РґУ™, У™РіУ™СЂ аларга православиенең мөселман диненнән өстен икәнлеген төшендерә алсак. РўРёРє әлегә РјРѕРЅС‹ төшендерә РґУ™, раслый РґР° алганыбыз СЋРє. РњРѕРЅС‹ СЃРёРЅ телгә алган Р?ван Грозный заманыннан бирле – Р№У©Р· илле елдан артык! – эшләргә тырышабыз, Р»У™РєРёРЅ әлегә тикле аларны РјРѕТЈР° ышандыра алмыйбыз. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ безнең Р±Сѓ РёР·РіРµ эшебезнең Р±РёРє Р·СѓСЂ авырлык белән баруына гаҗәпләнергә РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјРё. Рекрутларын гына ал. Кайчак армиягә РёРЅРґРµ христиан динен кабул иткән, солдат СЏРёСЃУ™ флот хезмәтеннән азат ителгән керәшеннәр РґУ™ СЌР»У™РіУ™. Аларның яшерен генә мөселман динен тотуын белгән авыл старостасы СЏРёСЃУ™ урындагы С‚ТЇСЂУ™Р»У™СЂ, берәрсен утта яндырып, башкаларны куркытасы урында, тавыш РєТЇС‚У™СЂРјРёС‡У™ генә, аларны рекрут итеп Т—РёР±У™СЂУ™Р»У™СЂ. У? андыйлар РјРѕРЅРґР° РґР° шуны куалар: җае туры килгән саен, ТЇР· догаларын укыйлар, хәтта яшереп намаз укучылары РґР° бар! РњРёРЅ С…У™СЂР±Рё частьта священник булып хезмәт иткәндә, шундыйларның икесенә каты Т—У™Р·Р° бирергә туры килде. Берсен, император Пётрның РҐУ™СЂР±Рё артикулы нигезендә, РґРёРЅРЅРµ, РёР·РіРµ чиркәүне мыскыллавы өчен, башкаларны куркыту максатында, плацта барлык солдатлар алдында асып үтерделәр. Р?кенчесен, үзен «татарва» РґРёРї мыскыл иткән офицерга әйткән тупас СЃТЇР·Рµ өчен шпицрутенга тарттылар, СЏРіСЉРЅРё шомполлар белән суктырып, строй аша үткәрделәр. Р?СЃУ™РЅ калмагандыр ул… РўРёРє андыйлар барыбер табыла торды. Менә Р±РёС‚ ничек, хәтта үлем белән РґУ™ куркытып булмый аларны!

– Килешәм, дөрес У™Р№С‚У™СЃРµТЈ. РњРёРЅ хезмәт иткәндә, дисциплинаны бозган СЏРёСЃУ™ башка берәр гаебе өчен матросларны РґР°, строй аша үткәреп, линь (очы төенләнгән нечкә бау) белән суктыралар РёРґРµ. Каты Т—У™Р·Р°, хәтта аны күзәтеп торуы РґР° авыр… У? файдасы тимәде диярлек…

– Яндырырга кирәк берәрсен! Башкаларны куркыту өчен. Андыйлар авыллардагы керәшеннәр арасында да бар, тик моны раславы бик авыр, чөнки авыл халкы бер-берсен яклый, түрәләргә җиткерүче юк…

– Бу – инквизиция, кыргыйлык. Аннары ул чиркәүнең «Үтермә!» дигән канунына да каршы килә… Белмим, бу да уңай нәтиҗә бирмәскә мөмкин. Хәтта киресенчә килеп чыгуы да бар: иноверецлар христианлыкны бөтенләй күралмый башлар аннары…

– Тик бу изге эшебезне алга таба да уңышлы дәвам итү өчен нәрсәдер эшләргә кирәктер бит?!

– Сүз дә юк, кирәктер, әлбәттә. Тик монда бик уйлап эш итү сорала.

– Минемчә, төрле халыклар, хәтта бер үк милләт кешеләре арасында да, әкрен-әкрен, сиздермичә генә, әле генә син әйткән бердәмлекне бетерергә тырышырга, әйтик, шул ук татарлар белән керәшеннәр арасындагы дуслыкка чөй кагарга кирәк. Аларда бер-берсенә карата дошманлык хисе тусын. Шуннан соң алар бер-берсен яклап тормас…

– Алар арасында болай да сизелә инде андый нәрсә.

У?ле Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ турындагы СЃТЇР·, билгесез, РєТЇРїРјРµ дәвам РёС‚У™СЂ РёРґРµ. РЁСѓРЅРґР° алар белән бергә ашап-эчеп утырган РђРЅРЅР° анакайның түземлеге С‚У©РєУ™РЅРґРµ бугай, СѓР» үзенең йомшак тавышы белән:

– У?ллә СЃРѕТЈ сезнең РЅРёС‡У™ ел күрешми торганнан СЃРѕТЈ РґР° сөйләшер башка сүзегез СЋРєРјС‹?! – РґРёРї гаҗәпләнүен белдерде. – Һаман шул бер ТЇРє РЅУ™СЂСЃУ™ турында баш ватып утырасыз! Калдырыгыз ла шул иноверецларны! Аларны безнең РґРёРЅРіУ™ кертү турында патша кайгыртсын! Т®Р· хәлләрегез турында сөйләшегез!

– Көфер сөйлисең, анакай, көфер сөйлисең, – диде Аполлон, хатынына кырын карап. – Безнең эшебез турында сөйләшү бит инде бу.

– Калдырыгыз тынычлыкта шул иноверецларыгызны! Нишләп көчләп тагарга аларга безнең динне? Яшәсеннәр үзләре теләгәнчә! Алар кемгә комачаулый?

«Матушка» сының мондый сүзләре өчен Аполлон Алексий алдында уңайсызланып калды.

– Дәүләт белән чиркәүнең бу мәсьәләдәге максатының асылын аңлап бетермисең бугай син, анакай, – дип, ул аңа ачу белән карап алды.

– Бик яхшы аңлыйм, тик бу әллә нигә бер очрашканда да сөйләшә торган тема түгел лә инде! – диде Анна, үпкәле тавыш белән һәм, аларның әңгәмәсен башка сүзгә күчерергә тырышып, архимандритка мөрәҗәгать итте: – Үзең ничек яшисең соң, Алексий? Синең яшьтә монах тормышы җиңел түгелдер… Ашарыңа кем әзерли? Керләреңне кем юа? Сөйлә әле, сөйлә!

– Аллага шөкер, яшим… Яхшы яшим… – РґРёРґРµ СѓР», әйткәннәренә ТЇР·Рµ РґУ™ ышанып җитмәгән шикелле, өзек-өзек итеп. – Шундый тормышка РёСЏР»У™РЅРіУ™РЅ РёРЅРґРµ РјРёРЅ. Ашарыма монастырь кухнясыннан китерәләр, кайчак үзем РґУ™ пешергәлим. У?йтергә РєРёСЂУ™Рє, бер РґУ™ хатын-кыз пешергәннән РєРёРј түгел! – РЈР», шуны раслагандай, бармагын югарыга, С‚ТЇС€У™РјРіУ™ таба күтәреп алды. – У? керләремне СЋСѓРіР° килгәндә, пәйгамбәребез Р?лья исемен йөрткән чиркәвебез җыештыручысы булып эшләүче Анастасия РґРёРіУ™РЅ хатын эшли РјРѕРЅС‹. Бик С‚У™ чиста-РїУ©С…С‚У™ хатын.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=34105537) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes


Примечания





1


Патриарх идарәсе (Патриаршее управление) – православие диненең РёТЈ югары органы, 1721 елда СѓР» Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґ белән алыштырыла.




2


Царёвококшайск – 1919 елга хәтле Йошкар-Ола шәһәренең исеме.




3


Экзарх – Патриарх тәхете сагында торучы (блюститель Патриаршего престола).




4


Архиерей – югары православие дине руханиларының (епископ, архиепископ, митрополит) гомуми исеме.




5


Еретик – хөкем сөргән дини догмаларга каршы килүче.




6


Р?Р·РіРµ СЃРёРЅРѕРґ – СЂСѓСЃ православие чиркәвенең югары коллегиаль органы.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения